تاثیرات سدسازی بر تنوع ژنتیکی آبزیان

ni_rosa_ce

کاربر حرفه ای
کاربر ممتاز
دکتر منصوره ملکیان​
عضو هیئت علمی دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه صنعتی اصفهان​
چاپ شده در خلاصه مقالات همایش ملی ناگفته های سدسازی/اردیبهشت ۱۳۸۹/دانشگاه صنعتی اصفهان


1- مقدمه

تنوع ژنتیکی موجود در جمعیت ها نقش مهمی در تداوم حیات آنها ایفا نموده و توانایی گونه را جهت سازگاری با تغییرات زیست محیطی تضمین می کند. جدایی جمعیتها و در انزوا قرار گرفتن آنها برای مدت طولانی باعث فرسایش ژنتیکی آنها شده و توانایی آنها را برای رویارویی با بحرانهای محیطی و سازگاری با شرایط متفاوت محیطی کاهش می دهد. گونه های با نیازهای زیستگاهی ویژه، گونه های کم تحرک وگونه های مهاجر، که برای برآورده کردن نیازهای خود به چندین زیستگاه وابسته اند، حساسیت بیشتری نسبت به این پدیده داشته و زودتر با خطر نابودی روبرو می شوند.

تکه تکه شدن رودخانه ها، بواسطه احداث سدهای بزرگ و متعدد برمسير رودخانه، ارتباط بین دو بخش رودخانه را قطع نموده و بر مهاجرت گونه ها در اکوسیستم رودخانه می گذارد. گونه های متعددی از ماهیان وجود دارند که مسافت های طولانی را در جستجوی غذا، زیستگاه و جفت از مناطق پایین دست رودخانه به مناطق بالادست طی می کنند و وجود سد ها مانعی بر سر انجام طبیعی چرخه زندگی و برآورده کردن نیازهای طبیعی آنها خواهد بود. مقاله حاضر با بررسی شواهد موجود پیامد های ژنتیکی سدها را مورد بررسی قرار داده و روند انجام اینگونه مطالعات و ضرورت آنها را تشريح مي نمايد.

2- پیامدهای ژنتیکی سدسازی


1-2 انقراض محلي جمعيتها

تنوع گونه ای در رودخانه هايی که بوسیله احداث سدهای متعدد تکه تکه شده اند کاهش چشمگیری می یابد و توانایی سازگاری گونه ها کاهش یابد. کاهش جمعیت آبزیان به ویژه ماهیان معمولاً در این شرایط بواسطه تغییر شرایط رودخانه ای به حالت دریاچه ای و همچنین محصور شدن ماهیان و عدم توانایی مهاجرت از محل تغذیه و رشد به زیستگاه تخمگذاری و تولید مثل رخ می دهد. این نوع اختلال ممکن است منجر به انقراض محلی جمعیت های ماهیان شود.

2-2 گلوگاه جمعیتی و رانش ژنتيكي

رانش ژنتیکی پدیده ای است که باعث تغییر فراوانی اللی از یک نسل به نسل بعدی در اثر پدیده های تصادفی می شود. تاثیر این پدیده در جمعیت های کوچک بسیار بیشتر است چرا که در فقدان اثر انتخاب طبیعی در انتخاب الل ها، رانش ژنتیکی می تواند در مدت زمان کوتاهی به تثبیت یک الل یا انقراض آن در جمعیت بیانجامد و در نتیجه تنوع ژنتیکی کل آن جمعیت را کاهش دهد. يكي از نگراني هاي زيست شناسان جمعيت اين است كه سدها باعث ايجاد گلوگاه جمعیتی (bottleneck)شده و جمعيتهاي كوچك باقي ماننده به سادگي در معرض خطر انقراض قرار بگيرند.

3-2 درون آمیزی

نتايج مطالعات ژنتيكي بر گونه هاي متعدد ماهيان مانند استروژن سفید نشان داده است كه احداث سدها با تقسيم نمودن ذخيره ژنتيكي جمعيت باعث ايجاد جمعيت هاي متمايز در دو سوي سد شده است. در اين گونه جمعيت هاي كوچك علاوه بر اينكه رانش ژنتيكي با سرعت بيشتري منجر به حذف الل هاي نادر شده، بدليل درون آميزي افراد جمعيت خطر انقراض افزايش مي يابد.

3- روند مطالعه تاثيرات سدها بر تنوع ژنتیکی آبزیان

بررسی تاثیر سدسازی بر چرخه زیستی آبزيان و بويژه ماهیان با استفاده از مطالعات ريخت شناسي انجام شده كه به جمع آوري افراد جمعیت در دو سوی سازه سد و بررسي تفاوت هاي بوجود آمده در صفات ظاهري ماهيان می پردازد. در ساليان اخير، استفاده از نشانگرهاي مولكولي در بررسي تاثير سدها برتنوع ژنتيكي و وجود یا عدم وجود جريان ژني بين جمعيت هاي محصورشده متداول شده است كه از جمله مهمترين اين نشانگر ها ميتوان ريزماهواركها (microsatellites) را بر شمرد. يكي از مزيت هاي مهم استفاده از روشهاي مولكولي اين است كه نيازبه كُشتن موجود صيدشده نيست که این امر با توجه به اين كه غالب گونه هاي آبزیان بواسطه احداث سد از جمعيت هاي كوچك و در معرض تهديد برخوردارند، بسيار حايز اهميت بوده و باعث كاسته شدن از جمعيت هاي موجود نمي گردد. با استفاده از مدل ها و شبیه سازی های کامپیوتری نيز می توان با طرح سناریوهای مختلف به مطالعه تاثیرات سدها بر ساختار ژنتیکی و احتمال بقا جمعیت گونه های آبزیان پرداخت.

4- چه كنيم تا تاثيرات سدها بر تنوع ژنتيكي را كاهش دهيم؟

براي اينكه بتوان با مشكل مسدود ساختن مسير مهاجرت ماهيان بواسطه احداث سدها مقابله كرد راههای عبور متعددی پیشنهاد و استفاده شده است. ایجاد نردبان ماهیان (fish ladder) یکی از سازه هایی است که به عنوان یک سازه مکانیکی در کنار سدها ساخته می شود و متشکل از پلکانهای کوتاه با جریان نسبتا" مناسب آب این امکان را فراهم کند که ماهیان با گذر از آن خود را به سمت دیگر سد رسانده و چرخه زیستی خود را ادامه دهند. البته این سازه بدلیل اینکه توسط همه گونه های آبزيان قابل استفاده نبوده مورد انتقاد قرار گرفته اند. بنابراین در احداث یک سد با توجه به گونه های موجود در رودخانه باید ارزیابی دقیق پیامد ها پرداخته و گذرگاههای متناسب با گونه های موجود تعبیه نمود.

منبع
 

m.monjeziveisi@g

عضو جدید
سلام. ایشون در مقاله خودشون به نکات منفی سدسازی اشاره کردن، اما هیچ اشاره ای به نکات مثبت سدسازی نکردن. گاها خود سدسازی سبب حفظ ذخایر و به تبع آن حفظ ذخایر ژنتیکی میشه که این در نتیجه محیط مناسبی هست که برای زیست آنها بوجود میاد. با سپاس.
 
بالا