بازارهای آتی نفت خام فوق سنگین و استراتژیهای پیشنهادی برای صنعت نفت ایران "

[فاطمه یاس]

به دنبال ارتقای فناوریهای بهره‌برداری از منابع نفتی نامتعارف و مقرون به صرفه‌شدن تولید نفت از این منابع طی سالهای اخیر، تحولات گسترده‌ای در بازار جهانی نفت به وقوع پیوسته که بر پیچیدگی ارزیابی دورنمای بازار جهانی نفت اضافه کرده است.

چکیده :

یکی از مهمترین آثار توسعه منابع نامتعارف در دهه‌های آتی، افزایش سهم نفت خام سنگین و فوق سنگین از کل مایعات هیدروکربوری تولیدی در سطح جهان است که اتخاذ استراتژیهای جدید توسط بازیگران اصلی بازار جهانی نفت را به همراه داشته است.

در این نوشتار سعی شده است ضمن تحلیل دورنمای عرضه جهانی نفت نامتعارف با تاکید بر نفت خام فوق سنگین و تحولات ظرفیت پالایش نفت خام در بازار شرق آسیا، راهبردهای رقبای منطقه‌ای و جهانی ایران برای کسب سهم از بازار نفت خام فوق سنگین مورد بررسی قرار گرفته و استراتژیهای پیشنهادی برای صنعت نفت ایران برای بهره‌برداری از این فرصت مهم تبیین شود.

مقدمه :
طی دو دهه آتی در طرف عرضه بازار جهانی نفت به تدریج با رشد تولید نفت خام فوق سنگین و افزایش سهم آن از کل نفت خام تولیدی مواجه خواهیم شد. در طرف تقاضا نیز شاهد روند رشد قابل توجه تقاضای نفت از سوی چین، هند و سایر اقتصادهای درحال توسعه آسیایی خواهیم بود که این تحولات موجب ایفای نقش محوری قلمرو پاسفیک ایندین در بازار آتی نفت خام به ویژه نفت خام فوق سنگین خواهد شد. درچنین شرایطی ایران به عنوان یکی از مهمترین بازیگران بازار جهانی نفت نیازمند اتخاذ استراتژیهایی کارآمد و موثر در قبال این تحولات است که به دلیل برخورداری ایران از ظرفیت تولید نفت فوق سنگین، اهمیت این موضوع دوچندان می‌شود.

١- چشم انداز تولید ناخالص داخلی جهان و رشد تقاضای انرژی و نفت خام
مهمترین عامل پیشران تحولات طرف تقاضای انرژی، رشد اقتصادی جهان است که در این زمینه مهمترین رویداد، ظهور بازیگران جدید و جابجایی قطب مصرف از کشورهای توسعه یافته و صنعتی (حوزه آتلانتیک) به کشورهای در حال توسعه و اقتصادهای نوظهور (آسیاپاسفیک) است. بر پایه آخرین بررسیهای انجام شده، اقتصاد جهان طی سالهای ٢٠١١ تا ٢٠٥٠ به طور متوسط سالانه ٣ درصد رشد خواهد داشت و چهار برابر خواهد شد. تولید ناخالص داخلی جهان در سال ٢٠٣٢ نسبت به ٢٠١١ دو برابر خواهد شد و طبق پیش بینی‌ها در سال ٢٠٥٠ نسبت به ٢٠٣٢ مجددا" دو برابر خواهد بود.
یافته‌های اخیر نشانگر تنزل جایگاه اقتصادهای برتر کنونی و ارتقای رتبه اقتصادهای نوظهور است. تولید ناخالص داخلی چین براساس شاخص برابری قدرت خرید در سال ٢٠١٧ میلادی و بر اساس شاخص نرخ ارز بازار در سال ٢٠٢٧ از ایالات متحده پیشی خواهد گرفت[١].
هند و برزیل نیز در سال ٢٠٥٠ به ترتیب در جایگاه سوم و چهارم و بالاتر از ژاپن قرار خواهند داشت. از جمع اقتصادهای نوظهور BRIC، روسیه در رتبه ششم و پس از ژاپن قرار دارد و بالاتر از اقتصادهای برتر اروپایی قرار خواهد داشت. ترکیه، مکزیک و اندونزی نیز به جمع BRIC پیوسته و خود را از سایر درحال توسعه‌ها جدا می کنند. از میان ١٣ کشور برتر درحال توسعه آرژانتین، لهستان، آفریقای جنوبی، نیجریه، مصر، عربستان سعودی، ایران، پاکستان، مالزی، تایلند، ویتنام، فیلیپین و بنگلادش موسوم به گروه D١٣، که جزو ٣٠ کشور برتر جهان خواهند بود تنها ٤ کشور نیجریه، عربستان سعودی، ویتنام و آرژانتین موفق به حضور در جمع ٢٠ اقتصاد ممتاز خواهند بود.

جدول ١ : ٢٠ اقتصاد برتر جهان در مقاطع زمانی ٢٠١١، ٢٠٣٠ و ٢٠٥٠ میلادی

ماخذ : Price Waterhouse Coopers, ٢٠١٣

در نتیجه این تحولات اقتصادی شاهد دو برابر شدن تقاضای انرژی جهان در سال ٢٠٤٠ نسبت به سال ١٩٩٠ خواهیم بود. طی دهه‌های آتی تقاضای انرژی درکشورهای غیر OECD که چین و هند در صدر آن هستند روندی صعودی خواهد داشت، در حالی‌که رشد تقاضای انرژی در کشورهای OECD بسیار اندک است.‍تقاضای انرژی جهان در افق ٢٠٤٠ میلادی نسبت به سال ٢٠١٠ بیش از ٥٠ درصد افزایش خواهد یافت. در شرایطی که تقاضای انرژی کشورهای OECD و غیر OECD در سال ٢٠٠٥ تقریبا با یکدیگر برابر بوده است، در سال ٢٠٤٠ تقاضای انرژی کشورهای غیرOECD که بخش اصلی آن متعلق به حوزه آسیا پاسفیک است، بیش از ٢ برابرکشورهای OECD خواهدبود. [٢]


نمودار ١ : سهم مناطق مختلف از کل تقاضای انرژی جهان طی سالهای ٢٠١٠-٢٠٤٠ ( واحد : درصد )

ماخذ : Exxon Mobil Outlook for Energy, ٢٠١٣

بررسی دیگری که توسط آژانس بین‌المللی انجام شده ضمن تایید یافته‌های شرکت اکسون موبیل، سهم مناطق مختلف از رشد تقاضا را نیز نشان داده است. از مجموع رشد تقاضای انرژی طی سالهای ٢٠٣٥-٢٠١٢ چین، هند، جنوب شرق آسیا، خاورمیانه و آفریقا به ترتیب با ٣١، ١٨، ١١، ١٠ و ٨ درصد را به اختصاص خواهند داد. مناطق دارای بیشترین نرخ رشد تقاضای انرژی همان مناطقی هستند که بالاترین میزان مصرف نفت خام در دهه‌های آتی را به خود اختصاص خواهند داد. براساس پیش بینی‌های اخیر، در افق ٢٠٤٠ بیشترین مصرف نفت خام به ترتیب به چین، آمریکا و هند اختصاص دارد. طبق آخرین برآوردها مصرف نفت خام چین در افق ٢٠٤٠ دو برابر آمریکا و مصرف آمریکا نیز دو برابر هند خواهد بود. [٣]
طبق برآوردهای دبیرخانه اوپک پیش بینی می‌شود تقاضای جهانی نفت خام بطور متوسط با رشد سالانه ٠,٩ درصد از ٨٩ میلیون بشکه در روز در سال ٢٠١٢ به ١١٠.٧ م.ب.ر ( میلیون بشکه در روز) در سال ٢٠٢٠ و ١٠٨.٥ م.ب.ر در سال ٢٠٣٥ برسد. بر پایه این پیش بینی، نرخ رشد اقتصادی کشورهای جهان طی سالهای ٢٠٣٥-٢٠١٣، بطور متوسط سالانه ٣.٥ درصد خواهد بود. نقش کشورهای آسیایی (چین، هند، سایر کشورهای درحال توسعه آسیایی و کشورهای خاورمیانه) در رشد تقاضای نفت از اهمیت قابل ملاحظه‌ای برخوردار است و حدود ٢٠ میلیون بشکه در روز به مصرف این کشورها افزوده خواهد شد، به طوری که ٨٨ درصد از رشد تقاضای جهانی نفت خام تا افق سال ٢٠٣٥ مربوط به این کشورها خواهد بود. در حالی که ٥ میلیون بشکه از تقاضای کشورهای در حال توسعه کاهش خواهد یافت. [٤]


نمودار ٢ : تغییرات تقاضای جهانی نفت خام طی سالهای ٢٠٣٥-٢٠١١ ( م.ب.ر)

ماخذ : World Oil Outlook ٢٠١٣, OPEC


٢. وضع ذخایر و تولید آتی نفت نامتعارف با تاکید بر نفت فوق سنگین
در نتیجه توسعه منابع نامتعارف، نفت خام همچنان رتبه نخست خود را در سبد انرژیهای اولیه جهان تا سال ٢٠٤٠ حفظ خواهد کرد. براساس آمارهای موجود، تاکنون حدود ٤٠ درصد ذخایر متعارف نفت جهان، مورد بهره‌برداری قرار گرفته است.[٥]
میزان ذخایر متعارف باقی مانده حدود ١٧٠٠ میلیارد بشکه است که ٤٨ درصد آن در منطقه خاورمیانه واقع شده است. آمریکای جنوبی و لاتین، آمریکای شمالی، اروپا و اوراسیا، آفریقا و آسیا پاسفیک نیز به ترتیب با ١٩ درصد، ١٣ درصد، ٨,٥ درصد و ٢.٥ درصد ذخایر متعارف جهان در رتبه‌های بعد قرار دارند.
با در نظر گرفتن منابع نامتعارف، ترتیب و آرایش مناطق دارنده ذخایر نفت جهان تغییر خواهد کرد، به طوری که از مجموع ٥,٩ میلیارد بشکه ذخایر نفتی جهان، منطقه آمریکای شمالی با بیش از ٢.٢ میلیارد بشکه (حدود ٤٠ درصد ) در رتبه نخست جهان قرار خواهد گرفت و خاورمیانه ( ٢٠ درصد) ، اروپای شرقی و اوراسیا ( ١٨ درصد)، آمریکای لاتین (١٣درصد) ، آفریقا ( ٥ درصد)‌، آسیا ( ٣ درصد)‌ و اروپای غربی ( ٢ درصد) در رتبه‌های بعد قرار دارند.[٦]
باتوجه به سهم ٤٠ درصدی و رتبه نخست آمریکای شمالی از مجموع ذخایر نفت متعارف و نامتعارف از یکسو و روند سرمایه‌گذاری در زمینه توسعه و بهره‌برداری از منابع نامتعارف حوزه آمریکای شمالی، برخی صاحبنظران، حوزه ژئوپلتیک آمریکای شمالی را قطب آینده نفت جهان یا "خاورمیانه جدید" نامیده‌اند. [٧]
از کل ٥٩٦٥ میلیارد بشکه ذخایر نفت جهان، ١٨٧٩ میلیارد بشکه به نفت خامهای فوق سنگین و بیتومن(EHBO) اختصاص دارد که ٣٠ درصد کل ذخایر نفت را تشکیل می‌دهد که به طور عمده در آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی شرق اروپا و اوراسیا واقع شده است.

جدول ٢ : حجم ذخایر نفت خام متعارف و نامتعارف جهان به تفکیک مناطق مختلف (میلیارد بشکه)

ماخذ : IEA, World Energy Outlook, ٢٠١٣

روند عرضه نفت طی سالهای ١٩٩٠ تا ٢٠١٢ رشد قابل ملاحظه‌ای را تجربه کرده است. میزان عرضه نفت شامل نفت خام، NGL و نفتهای نامتعارف از ٦٦,٩ م ب ر در سال ١٩٩٠ به ٨٩.٢ م ب ر در سال ٢٠١٢ رسیدو در سال ٢٠٣٥ به ١١١م ب ر خواهد رسید.آخرین بررسی‌ها نشان می‌دهد که ترکیب تولید نفت خام در حال تغییر است. دو تغییر اصلی درحال شکل گیری در نفت خام تولیدی عبارتند از:١-افزایش تولید نفت خام Tight Oil Light به همراه رشد تولید NGL
٢-افزایش تولید نفت خام فوق سنگین در نتیجه افزایش تولید Oil Sandهای کانادا، نفت خام بیتومن و نفت خام فوق سنگین ونزوئلا و سایر مناطق آمریکای جنوبیدر مقابل، میزان تولید نفت خام متعارف به تدریج در حال کاهش بوده و از ٦٩ میلیون بشکه در روز در سال ٢٠١٢ به ٦٥ میلیون بشکه در روز در افق ٢٠٣٥ کاهش می‌یابد و به دنبال آن سهم ٨٠ درصدی نفت خام متعارف از کل عرضه نفت جهان به ٦٧ درصد کاهش می‌یابد. طبق یافته‌های مطالعات اخیر آژانس بین المللی انرژی در سالهای ٢٠١٢ – ٢٠٣٥، بیشترین تولید حاصل از منابع نامتعارف به ترتیب به آمریکا، کانادا و ونزوئلا، چین و روسیه تعلق دارد. عراق، برزیل و قزاقستان نیز بالاترین میزان رشد تولید از محل منابع متعارف را خواهند داشت. باتوجه به توسعه منابع نامتعارف نفت خام و بازیگران مهم طرف عرضه چنین استنباط می‌شود که بیشترین میزان رشد تولید نفت تا افق ٢٠٣٥ به حوزه آتلانتیک اختصاص دارد و در واقع بر خلاف تقاضای نفت خام که از غرب به شرق منتقل شده است، مرکز ثقل تولید نفت به غرب متمایل خواهد شد. [٨] براساس بررسی‌های انجام شده، در میان انواع نفت خامهای نامتعارف بیشترین افزایش تولید در فاصله سالهای ٢٠١٢ و ٢٠٣٥ به نفت فوق سنگین و پس از آن به (Light Tight Oil LTO) اختصاص دارد. طبق پیش بینی‌های انجام شده، تولید نفت خام فوق سنگین تا سال ٢٠٣٥ حدود ٥ برابر مقدار کنونی شود که این مسئله بیانگر نقش مهم نفت نامتعارف به ویژه نفتهای فوق سنگین در بازار آتی نفت جهان است.


نمودار ٣: روند تولید انواع نفتهای نامتعارف جهان در سالهای ٢٠١٢، ٢٠٢٠ و ٢٠٣٥

ماخذ : IEA, World Energy Outlook , ٢٠١٣


باتوجه به نرخ رشد بالاتر تولید نفت خام نامتعارف از نوعOil Sand و Extra Heavy Oil به تدریج شاهد سنگین تر شدن نفت خام تولیدی در بازارهای جهانی خواهیم بود. از آنجا که تقاضا برای نفت خام در شرق آسیا به ویژه چین و هند در حال افزایش و تامین این نیاز مستلزم ایجاد ظرفیت پالایشی جدید در دهه‌های آتی است، انتظار می‌رود مازاد ظرفیت پالایشی به سمت جذب نفت خامهای نامتعارف و سنگین تر متمایل شود. نکته مهم اینکه طی سالهای اخیر گامهای اولیه در زمینه اصلاح الگوی پالایشی برای جذب نفت خامهای فوق سنگین در پالایشگاههای مختلف بویژه در حوزه آسیاپاسفیک آغاز شده است.

٣. تحولات صنعت پالایش و چشم انداز ظرفیت پالایش نفت فوق سنگین

طی سالهای اخیر با افزایش تدریجی سهم نفت خامهای سنگین‌تر از کل نفت خامهای تولیدی بر میزان پالایشگاههای پیچیده‌تر افزوده شده و در نتیجه نفت خامهای فوق سنگین نیز قادر به تولید مقدار قابل ملاحظه‌ای از فرآورده‌های سبک شده‌اند.این مسئله نیز به نوبه موجب مطلوبیت این نوع نفت خامها وکاهش تدریجی اختلاف قیمت میان نفت خامهای سبک و سنگین خواهد شد. در پالایشگاههای پیچیده‌تر نفت خامهای فوق سنگین طی مراحل متعدد و متوالی اعم از کراکینگ، هایدروتریتینگ، FCC و کوکینگ تولید فرآورده‌های با ارزش‌تر نظیر بنزین، سوخت جت و گازوئیل افزایش می‌یابد و تولید نفت کوره به صفر رسیده و به جای آن Fuel Coke تولید می‌شود. باتوجه به نمودار ٣ پالایشگاههای دارای قابلیت Coking قادرند پس از دریافت نفت فوق سنگین و ترش WCS کانادا که شبیه نفت فوق سنگین ایران (سروش و نوروز) است ٤ برابر سوخت جت و گازوییل و ١,٥ برابر بنزین بیشتر تولید کنند، به طوری که سهم این سه فرآورده سبک از کل فرآورده‌های تولیدی در پالایشگاههای پیچیده از ٤٠ درصد به ٩٠ درصد ارتقا می‌یابد. به عبارت دیگر این پالایشگاهها قادرند میزان سهم فرآورده‌های سنگین و کم ارزش نظیر نفت کوره و سایر فرآورده‌ها را از ٦٠ درصد به ١٠ درصد تقلیل دهند. [٩]


نمودار ٤ : مقایسه تغییرات تولید فراورده های پالایشی در پالایشگاههای پیچیده و معمولی

ماخذ : Stillwater Associates Estimates , ٢٠١٣


در واقع فناوریهای Upgrading تحول بزرگی را در صنعت پالایش نفت خام ایجاد کرده است و تا حد زیادی از نگرانی درخصوص بازاریابی و قیمتهای پایین نفت خامهای سنگین و فوق سنگین کاسته شده است.براساس بررسیهای انجام شده سرمایه‌گذاری در زمینه ایجاد واحدهای پالایشی پیچیده به ویژه پالایشگاههای برخوردار از قابلیتهای Coking، fluid Catalytic Cracking (FCCU) و Hydrocracking در حال افزایش است و بخش عمده این سرمایه‌گذاریها در کشورهای مصرف کننده اصلی نفت خام یعنی چین و هند برای تامین نیاز روبه رشد تقاضای داخلی برای فرآورده‌های گران قیمت نظیر بنزین و گازوئیل است. [١٠]
بررسی دقیق تغییرات ظرفیت پالایشی مناطق مختلف جهان نیز نشان می‌دهد از ١٣,١ میلیون بشکه در روز افزایش ظرفیت پالایش نفت جهان طی سالهای ٢٠٣٠-٢٠١٢ چین، خاورمیانه و هند مجموعا ٨٠ درصد رشد ظرفیت را به خود اختصاص داده‌اند. چین، خاورمیانه و هند به ترتیب با ٤.٧، ٣.٤ و ٢.٦ میلیون بشکه در روز حدود ٣٥، ٢٥ و ٢٠ درصد افزایش ظرفیت پالایشی جهان را تشکیل می‌دهند. بنابراین بازارهای آتی نفت خام جهان در بخش پالایش را این سه منطقه تشکیل خواهند داد. برزیل با ١.٤ میلیون بشکه در روز بیشترین میزان رشد ظرفیت پالایشی را در منطقه آمریکای جنوبی داراست.با وجود بیشترین ظرفیت سازی برای بخش پالایش در چین و هند این دو کشور همچنان به عنوان واردکننده فرآورده‌های نفتی در سال ٢٠٣٥ باقی خواهند ماند. [١١]طبق گزارش سال ٢٠١٤ موسسه BP، منطقه آسیا پاسفیک با احتساب هند به عنوان محور توسعه بخش پالایش جهان حدود ٣١,٣ میلیون بشکه در روز ظرفیت پالایش دارد و سهم آن از ظرفیت پالایش جهان نیز تقریبا ٣٣ درصد است. مجموع ظرفیت پالایش نفت جهان در ابتدای سال ٢٠١٤ به حدود ٩٥ میلیون بشکه در روز رسیده است.
با نگاه دقیق‌تر به وضعیت پالایشگاههای مناطق مختلف به تفکیک نوع پالایشگاه و پیچیدگی الگوی پالایشی آنها می‌توان تحلیل عمیق‌تری درخصوص آینده نفت خامهای موردنیاز به ویژه در منطقه آسیا پاسفیک داشت. بر پایه آخرین گزارشها، افزایش ظرفیت پالایش طی سالهای اخیر به طور عمده مربوط به الگوهای پالایشی پیچیده‌تر به خصوص پالایشگاههای دارای واحدهای Cooking، FCCU/RFCC و Hydrocracking است. بنابراین باتوجه به نرخ رشد ٧ درصدی ایجاد ظرفیت پالایشی طی سالهای اخیر و با فرض حداقل نرخ رشد ٧ درصدی پالایشگاههای دارای واحدهای Cooking، FCCU/RFCC و Hydrocracking ، افزایش ظرفیت پالایشی این واحدها از ٢٤,٦ میلیون بشکه در روز به ٢٦.٥ میلیون بشکه در روز در سال ٢٠١٤ برآورد می‌شود. [١٢]
بررسی تحولات سالهای اخیر و چشم انداز فعالیتهای پالایشی بازارهای مصرف و توسعه بهره‌برداری از منابع نفت خام فوق سنگین در طرف عرضه بیانگر این واقعیت است که کانون اصلی بازار آتی نفت خام فوق سنگین در حوزه Pacific-Indian Basin متمرکز خواهد شد. Pacific-Indian Basin به محدوده جغرافیایی پیرامون اقیانوس آرام شامل کرانه غربی قاره‌های آمریکای شمالی، آمریکای مرکزی و جنوبی موسوم به "Pacific Rim" و جنوب آسیا که شامل شبه قاره هند است اطلاق می‌شود که در دو طرف این قلمرو، تولیدکنندگان و مصرف کنندگان کنونی و آتی نفت نامتعارف بویژه نفت فوق سنگین قرار گرفته‌اند.

جدول ٣ : وضعیت موجود ظرفیت پالایشی حوزه پاسفیک با تاکید بر الگوی پالایشی پیچیده (واحد: بشکه در روز)

ماخذ : Canadian Association of Petroleum Producers, ٢٠١٣

چنانچه مشاهده می‌شود در سال ٢٠١١، ١٨٩ واحد پالایشی در حوزه نوار پاسفیک و ٢٥ واحد در جنوب آسیا قرار داشته است. از تعداد پالایشگاههای نوار پاسفیک، ٩٦ واحد در شرق آسیا شامل چین، ٢٧ پالایشگاه در جنوب شرق آسیا، ٨ واحد در منطقه استرالیا و اقیانوسیه، ٢٩ واحد در کرانه غربی کانادا و آمریکا، ٤ واحد در غرب آمریکای مرکزی و مکزیک و ٢٥ واحد در سواحل غربی آمریکای جنوبی واقع شده است. از مجموع ٢٤,٨ میلیون بشکه در روز ظرفیت پالایشی نوار پاسفیک، ١ میلیون بشکه دارای واحد Coking، ٣.٧٥ میلیون بشکه در روز دارای واحد FCCU/RFCC و ١.٧ میلیون بشکه در روز مجهز به واحدهای Hydrocracking هستند. در جنوب آسیا با مرکزیت هند، از ٢٥ پالایشگاه موجود به ظرفیت ٤,١ میلیون بشکه در روز، مجموعا" حدود ٨٧٥ هزار بشکه در روز از الگوی پالایشی پیچیده برای جذب نفت خامهای فوق سنگین برخوردارند. بنابراین در مجموع از ٢٨.٨ م ب ر ظرفیت پالایشی نوار پاسفیک و جنوب آسیا، حدودا" ٧.٣ م ب ر در حال حاضر دارای قابلیت پالایش نفت خامهای فوق سنگین هستند که یک چهارم ظرفیت پالایشی این منطقه را تشکیل می‌دهد.
توسعه، ساخت، ارتقا و مطالعات اولیه بخشی از این پالایشگاهها با مشارکت شرکتهای بین المللی وابسته به کشورهای نفت‌خیز انجام می‌شود. در این راستا می‌توان به مشارکت سرمایه‌گذاران خارجی در احداث ١٠ پالایشگاه نفت در چین اشاره کرد. [١٣]چنانچه مشاهده می‌شود بسیاری از شرکتها و کشورهای تولیدکننده نفت با اتخاذ سیاست سرمایه‌گذاری در بخش پالایش نفت چین، راه و مسیر ورود خود را به این بازار در آینده هموار ساخته‌اند که از آن جمله می‌توان به عربستان سعودی (شرکت Saudi Aramco)، کویت (شرکت KPC)، ونزوئلا (شرکت PDVSA)، روسیه (شرکت Rosneft) اشاره کرد.

جدول ٤ : مشارکت تولیدکنندگان مهم نفت خام در بخش پالایش چین

ماخذ : Dobson,Wendy; ٢٠١٣

در این میان تاکنون از جمع تولیدکنندگان اصلی نفت خامهای فوق سنگین جهان، ونزوئلا برای کسب سهم از بازار چین اقدام کرده است. همچنین براساس بررسی‌های انجام شده شرکتهای نفتی کانادایی تلاشهای گسترده‌ای را برای مذاکره برای فروش نفت فوق سنگین WCS انجام داده‌اند. [١٤] نکته جالب توجه اینکه نفت فوق سنگین WCS کانادا به لحاظ میزان API و سولفور به نفت فوق سنگین ایران (مخلوط سروش و نوروز) بسیار نزدیک است.پس از چین، در آینده هند بیشترین ظرفیت جذب نفت خام فوق سنگین را ایجاد کرده و در این راستا پالایشگاههای هندی به ویژه ONGC، MRPL، HMEI، ESSAR، Reliance و ... همگی مجهز به سیستم پالایشی Cooking شده‌اند. [١٥]

٤.نتیجه گیری و ارائه راهبردهای پیشنهادی برای صنعت نفت ایران
ارتقای سطح فناوریهای مربوط به بهره‌برداری از منابع نامتعارف منجر به رشد قابل توجه تولید نفت در سالهای اخیر شده که این روند طی دو دهه آتی استمرار خواهد داشت. این تحول بزرگ متمایل شدن قطب تولید نفت خام جهان را از شرق و خاورمیانه به غرب در پی داشته است. از سوی دیگر رشد قابل توجه اقتصادی چین و هند در دهه‌های آتی نیز به جابجایی مرکز ثقل اقتصاد و به تبع آن تقاضای نفت جهان از غرب به شرق منجر خواهد شد.
طبق بررسی‌های انجام شده ظرفیت پالایشی نفت در حوزه آسیا پاسفیک که درحال حاضر حدود ٨٦ درصد ظرفیت پالایش نفت جهان را به خود اختصاص داده است، روندی فزاینده خواهد داشت. نکته مهم دیگر اینکه با کاهش سهم نفتهای متعارف و رشد تولید منابع نامتعارف، به تدریج سهم نفتهای سنگین و فوق سنگین در خوراک پالایشی جهان بویژه در منطقه آسیاپاسفیک افزایش خواهد یافت.
بر پایه این روند، کشورهای نفتی در ارزیابی‌های خود برای توسعه میادین فوق سنگین از همان ابتدا نسبت به نحوه تخصیص این نوع نفت خام تصمیمات لازم را اتخاذ می‌کنند. به عنوان مثال عربستان سعودی، کویت، روسیه و ونزوئلا همزمان با توسعه میادین نفتی خود، نسبت به احداث پالایشگاه مشترک با کشور چین برای پالایش نفت تولیدی از این میادین و مصرف فرآورده‌های نفتی در این کشور پیگیری می‌کنند. بررسی‌ها نشان می‌دهد طی سالهای گذشته درجه پیچیدگی پالایشگاهها افزایش یافته است و برنامه‌های جامعی در این خصوص توسط بازیگران اصلی به انجام رسیده است. بالا بردن درجه پیچیدگی پالایشگاه‌ها، مزیتهای زیر را در‌پی دارد:
١- انعطاف‌پذیری لازم در انتخاب خوراک نفت‌خام با کیفیتهای متنوع از جمله نفت‌خام نامرغوب، ‌ترش و سنگین با قیمتهای پایین (خرید ارزان‌تر خوراک مورد نیاز).٢- توانایی تولید درصد بیشتری از محصولات با ارزش مثل LPG، فراورده‌های تقطیری سبک و میان‌تقطیر و تولید درصد کمی از محصولات سنگین و نفت‌کوره که در نتیجه آن ارزش‌افزوده بالاتری هم حاصل می‌شود.
٣- توانایی تولید محصولات (‌از جمله بنزین و گازوئیل)‌ با کیفیت بالا (ارزش بالاتر محصولات تولیدی).بررسی گزارشهای شرکتهای تولیدی حاکی از آن است، میدانهای نفتی منصوری، اهواز، آب تیمور، رامشیر، آزادگان جنوبی، آزادگان شمالی، سوسنگرد، یادآوران، یاران شمالی، یاران جنوبی، جفیر، زاغه، درود، نوروز، سروش، هامون و اسفندیار قابلیت تولید نفت خام سنگین و فوق سنگین را دارا هستند. [١٦]
درحال حاضر تولید نفت خام سنگین و فوق سنگین ایران حدود ٣٠٠ هزار بشکه در روز است که با توجه به برنامه توسعه میادین نفتی کشور با تاکید بر منطقه غرب کارون، پیش بینی می‌شود این میزان تا سطح ١١٥٠ ه ب ر افزایش می‌یابد. درحال حاضر ١٢ مخزن نفت خام فوق سنگین تولید می‌کنند که این تعداد طی دو دهه آتی به ٢٠ مخزن خواهد رسید. [١٧]

نمودار ٥ : مقایسه مسافت میان مبادی اصلی تولید نفت خام فوق سنگین (کانادا، ونزوئلا و ایران) و بازارهای اصلی مصرف آن (چین و هند)

باتوجه به توسعه ظرفیت پالایش این نوع نفت در چین و هند و ظرفیت بالقوه تولید این نوع نفت خام در ایران، ظرفیت قابل اعتنایی برای صادرات نفت خام فوق سنگین ایران به این بازار های نوظهور وجود خواهد داشت.
طبق برآورد انجام شده فاصله دریایی ایران و مناطق ساحلی غرب کانادا تا چین به عنوان بازار هدف تقریبا" تقریبا" مساوی و حدود ٥٥٠٠ کیلومتر است، در حالی که نفت خام ونزوئلا برای رسیدن به بازار چین باید مسافت ١٠٢٠٠ کیلومتری را طی کند. بنابراین ایران از این حیث نسبت به ونزوئلا از مزیت جغرافیایی نزدیکی به بازار هدف برخوردار است. در خصوص بازار هند نیز ایران از هر دو کشور تولیدکننده رقیب وضع به مراتب بهتری دارد.بنابراین در حال حاضر بازار نفت خام در مناطق مختلف به ویژه در منطقه شرق آسیا متقاضی دریافت نفت فوق سنگین هستند و این نوع از نفت خام مشتریان خاص خود را در بازار نفت دارد. در چنین شرایطی دو گزینه برای مصرف نفت خام فوق سنگین ایران در سالهای آتی پیش روست:
١- ایجاد پالایشگاههایی با درجه پیچیدگی بالا و دارای واحدهای (Coking) به منظور دریافت نفت خام فوق سنگین و تولید فرآورده‌های سبک و ایجاد ارزش افزوده بالا نظیر LPG، بنزین و گازوئیل در این زمینه باید توجه داشت احداث پالایشگاههای با درجه پیچیدگی پایین که معمولا" ٤٠ تا ٦٠ درصد Fuel oil تولید می‌کند، نه تنها کمکی به ایجاد ارزش افزوده بیشتر و جلوگیری از خام فروشی نخواهد کرد که علاوه بر زیان اقتصادی، مشکلات بازاریابی فرآورده‌های کم ارزش را نیز ایجاد می‌کند. درحالی که با دستیابی به فناوري coking میزان Fuel oil به یک ششم کاهش می یابد.
٢- صادرات نفت فوق سنگین و سنگین کشور به حوزه آسیا پاسفیک و مشارکت در احداث پالایشگاههای نفتی در بازار هدف و ایجاد پالایشگاههای نفت سبک و میعانات گازی در داخل کشور.احداث پالایشگاههای نفت سبک و به خصوص میعانات گازی، ضمن این‌که از سرمایه‌گذاری و فناوری ساده‌تری نسبت به پالایشگاههای نفت سنگین و فوق سنگین نیاز دارند، می‌تواند فرآورده‌های سبک و میان تقطیر بیشتری تولید کند و ضمن ایجاد خودکفایی در زمینه تامین فرآورده‌های سبک در کشور نظیر بنزین و گازوئیل می‌توان به صادرات این فرآورده‌های با ارزش نیز اقدام کرد. همچنین با توجه به وجود مشتریان متعدد در بازار نفت خام فوق سنگین و تغییر الگوی پالایشی جهان بویژه حوزه آسیا پاسفیک به سمت نفتهای فوق سنگین، صادرات بخش عمده نفت خام فوق سنگین می‌تواند درآمدها ارزی برای کشور حاصل کند.
در این زمینه همانند دیگر تولیدکنندگان نفت جهان می‌توان سیاست مشارکت در احداث پالایشگاههای نفتی به ویژه پالایشگاههای دارای خوراک نفت فوق سنگین را در پیش گرفت و از این طریق سهم ایران از بازار جهانی را افزایش بخشید.

منابع و مآخذ :‌
[١] PWC, " World in ٢٠٥٠; The BRICs and beyond: prospects, challenges and opportunities", January ٢٠١٣.
[٢] Exxon Mobil, Outlook for Energy, ٢٠١٣[٣] IEA, World Energy Outlook ٢٠١٣
[٤] OPEC, World Oil Outlook, ٢٠١٣.[٥] BP Statistical Review of World Energy, June ٢٠١٤.
[٦] IEA, World Energy Outlook ٢٠١٣[٧]Edward L Morse, Citigroup Global Markets, "ENERGY ٢٠٢٠: North America, the New Middle East? ", ٢٠ March ٢٠١٢.
[٨]Verrastro, Frank; " Unconventional Oil & Gas: Reshaping Energy Markets"; Center for Strategic and International Studies, April ٢٠١٢. [٩] Westfall, Lynn. “The Oil Refinery Build out.” Turner, Mason and Company. Presented at the Midstream Summit; Houston, Texas, March ٢, ٢٠١١.
[١٠]D. Hackett, L. Noda, S. Grissom, M.C. Moore, J. Winter; "Pacific Basin Heavy Oil Refining Capacity", the School of Public Policy, University of Calgary, Feb ٢٠١٣.[١١]IEA, World Energy Outlook ٢٠١٣, p ٩٥.
[١٢]Canadian Association of Petroleum Producers. “Market Access through Canada’s West Coast for Natural Gas and Crude Oil.” Calgary, Alberta: November ٢٠١٣.[١٣]Dobson, Wendy. “Canada, China and Rising Asia: A Strategic Proposal.” Sponsored by The Canadian Council of Chief Executives and The Canada China Business Council. University of Toronto; Toronto: April ٢٠١٣.
[١٤]U.S. Energy Information Administration. “Country Analysis Brief – China.” November ٢٠١٣.[١٥]U.S. Energy Information Administration. “Country Analysis Brief – India.” November ٢٠١٣.
[١٦] محاسبات مولف بر پایه اطلاعات میادین تولیدی در گزارشات آماری شرکت ملی نفت ایران، ١٣٩٣.[١٧] محاسبات مولف بر اساس طرحهای توسعه میادین نفتی در گزارشات آماری شرکت ملی نفت ایران، ١٣٩٣.


واژگان کلیدی :
اقتصادهای نوظهور، بازار نفت، نفت خام فوق سنگین، ظرفیت پالایش نفت، قلمرو پاسفیک ایندین، ایران

سلیمان قاسمیان

رئیس اداره تدوین برنامه کلان اداره کل برنامه ریزی استراتژیک معاونت برنامه ریزی وزارت نفت