گلرنگ (Safflower) بانام علمی Carthamus tincorius L از گیاهان قدیمی بشمار می رود و احتمالاً در خاورمیانه اهلی شده است. از مدتها قبل، این گیاه بخاطر استفاده از گلهایش بکار می رفته است. گلهای آن به عنوان ماده رنگی مصرف می شود.
امروزه از گلرنگ بیشتر به عنوان یک گیاه روغنی استفاده می شود، و این روغن از دانۀ آن بدست می آید. گلرنگ دو نوع روغن دارد؛ یک نوع که لینولئیک اسید زیاد دارد و به مصرف آشپزی، تهیۀ مارگارین نرم، و پوشش سطوح (در صنعت) می رسد، نوع دیگر دارای اولئیک اسید فراوان است که خصوصاً برای سرخ کردن مواد غذایی کیفیت مطلوبی دارد. از آرد گلرنگ، چه با پوست و چه بدون پوست، در تغذیۀ دام استفاده می شود.
گیاهشناسی
دارای12 جفت کروموزوم 24=28 ، مرحله ی اولیه رویش آن رزت و بعد به ساقه می رود ، طول دوره رشد 4 تا 6 ماه ارتفاع 30-150 سانتی متر ، برگ ها دندانه دار با دندانه های منتج به خارهای ظریف ، برگ ها در یک شکل بدون دمبرگ ، برگ ارقام جدید فاقد خار، گل آذین کپه ای( کاپیتول) دارای قطر 5/2 تا 5/3سانتی متر و شامل 20-100 دانه به رنگ زرد کمرنگ تا نارنجی مایل به قرمز ، خود گشن ، میزان دگر گشنی به فعالیت حشرات بستگی دارد . میوه فندقه ، دانه زرد ، سفید کرمی ، وزن هزار دانه آن 35 تا 50 گرم ، بذر شامل 38 تا 62 درصد پوست 45 تا 19 درصد روغن و 12 تا 22درصد پروتئین . ذخیره روغن در لپه صورت می گیرد . گل های لوله ای ، کاپیتول این گیاه ماده ای به رنگ زرد محلول و ماده دیگر به رنگ قرمز داشته که این ماده رنگی کارتامین یا اسید کارتامیک نامیده می شود
تعداد کروموزوم های گلرنگ
از لحاظ تعداد کروموزم، گلرنگ به چهار دسته تقسیم می شود. در دسته اول با 24 کروموزم (24=n2)، گونۀ تینکتوریوس[2] که گونۀ مزروعی است و گونه های پالستنوس[3] و اکسی آکانت[4] وجود دارند؛ این گونه ها، به خوبی با هم ترکیب می شوند. گونۀ اکسی آکانتا در ایران زیاد است و یک گونۀ وحشی است. این گونه ها یکساله اند.
در دسته دوم (20=n2)، دسته سوم (44=n2) که آمفی پلوئیدی از دسته اول و دوم است. دسته چهارم (64=n2) که آمفی پلوئید است.
منشاء گیاهی گلرنگ
گلرنگ يا كاشفه با نام علمي (Carthamus tinctorius L.)، تيره كاسني (آستراسه)، جنس كارتاموس و گونه زراعي تينك توريوس مي باشد. در انگليسي با نام Safflower گلرنگ با اسامي زعفران بدل، زعفران خاردار، زعفران رنگرزي و ... نيز شناخته مي شود. خاستگاه اين گياه مناطقي واقع در بين قسمت هاي شرقي مديترانه و خليج فارس مي باشد
مسئله ی عقیمی و نسبت پوست و روغن در گلرنگ
در گلرنگ، واریته های نر عقیم وجود دارد و این نر عقیمی ساختمانی است، به این معنی که گرده موجود است ولی آزاد نمی شود و لذا گیاه عقیم می ماند.
گفته شده که بین مقدار پوست و درصد روغن همبستگی منفی وجود دارد؛ هر چه مقدار پوست کم شود بهتر است. امروزه واریته هایی از گلرنگ موجود اند که پوست آنها خیلی نازک است. یک ژن بنام th در حالت خلوص باعث می شود که پوست بذر خیلی نازک و مقدار روغن بذر 6 تا 7 درصد اضافه شود. این واریته ها را نمی توان مستقیماً در برنامه های اصلاحی بکار برد زیرا ساقه و شاخه های آنها بسیار ضعیف است و گلها گردۀ خیلی کمی آزاد می کنند و لذا می توان از آنها بعنوان واریته های نر عقیم برای تهیۀ بذر هیبرید استفاده کرد.
در گلرنگ، اول گلچه های کناری و سپس، گلچه های وسطی باز می شوند؛ 3 تا 5 روز لازم است تا همۀ گلچه ها برسند. در هر گیاه، دورۀ گل کردن 4 تا 10 روز طول می کشد. گلها در صبح زود باز می شوند و رسیدن گلها با طویل شدن گلچه ها و خارج شدن خامه از داخل لولۀ بساکها متصل بهم همراه است. در این مرحله، کلاله دانه های گرده را به خود می گیرد. باز شدن بساک قبل از طویل شدن گلچه صورت می گیرد.
اخته کردن گیاه گلرنگ
عمل اخته کردن در گلرنگ باید موقعی انجام شود که چند گلچه از غوزه خارج شده است. در این موقع برگچه های دور غوزه را با قیچی می چینند تا گلچه ها نمودار شوند. گلچه های باز شده را از بیخ با پنس می کَند و بقیه را تنک می کنند، بطوری که 10 تا 15 گلچه باقی بماند. بعداً با نوک پنس فشاری به گردن گلچه وارد کرده آن را کج می کنند تا بشکند و نوک آن را با پنس کشیده حذف می کنند تا کلاله و خامه نمودار شوند، غنچۀ گل شامل: 1) غنچۀ گلچه با جام گل؛ 2) غنچۀ گلچه که پرچمها و قسمتی از لولۀ جام گل برداشته شده است؛ 3) قسمت کنده شده؛ 4) لولۀ بساک که به طور طولی باز شده است. پس از اخته کردن، گلچه های اخته شده را با پاکت یا کاغذ آلومینیمی پوشانده 24 ساعت بعد عمل گرده افشانی را انجام می دهند، به این ترتیب گلهای رسیده را که روز قبل در داخل پاکت یا کاغذ آلومینیمی قرار داده اند گرفته روی کلاله های اخته شده می مالند و مجدداً روی گل را می پوشانند.
روش های اصلاح
روشهای اصلاح گلرنگ همان است که در گیاهان خودگشن به کار می رود. تولید واریته های مصنوعی و هیبرید که در گیاهان دگرگشن معمول است نیز برای این گیاه بدلیل وجود هتروزیس پیشنهاد شده است.
هدفهای اصلاح
هدفهای اصلاح گلرنگ عبارت اند : از بالا بردن عملکرد؛ بالا بردن درصد روغن موجود در دانه؛ بهبود کیفیت روغن؛ افزایش مقدار روغن در واحد سطح؛ زودرسی؛ و ایجاد مقاومت به بیماری ها و حشرات.
رنگهای گلرنگ
رنگ گل این گیاه متفاوت است و از سفید تا زرد کم رنگ، زرد نارنجی، قرمز و زرد (نارنجی بودن انتها و نوک گلبرگها ) تغییر می کند. گلرنگ گیاهی است خودگشن؛ مقدار آلوگامی در آن، بسته به واریته و وجود حشرات، از 4/1 تا 100 درصد تغییر می کند ولی به طور متوسط 10 درصد است. دگرباروری در گلرنگ به توسط حشرات صورت می گیرد. گونه های وحشی معمولاً خودناسازگار هستند.
بذر گلرنگ سفید یا کرم رنگ است. ترکیبات بذر نسبت به واریته ها تفاوت دارد.
منابع:
اصلاح نباتات زراعی .یزدی صمدی و عبدمشایی
امروزه از گلرنگ بیشتر به عنوان یک گیاه روغنی استفاده می شود، و این روغن از دانۀ آن بدست می آید. گلرنگ دو نوع روغن دارد؛ یک نوع که لینولئیک اسید زیاد دارد و به مصرف آشپزی، تهیۀ مارگارین نرم، و پوشش سطوح (در صنعت) می رسد، نوع دیگر دارای اولئیک اسید فراوان است که خصوصاً برای سرخ کردن مواد غذایی کیفیت مطلوبی دارد. از آرد گلرنگ، چه با پوست و چه بدون پوست، در تغذیۀ دام استفاده می شود.
گیاهشناسی
دارای12 جفت کروموزوم 24=28 ، مرحله ی اولیه رویش آن رزت و بعد به ساقه می رود ، طول دوره رشد 4 تا 6 ماه ارتفاع 30-150 سانتی متر ، برگ ها دندانه دار با دندانه های منتج به خارهای ظریف ، برگ ها در یک شکل بدون دمبرگ ، برگ ارقام جدید فاقد خار، گل آذین کپه ای( کاپیتول) دارای قطر 5/2 تا 5/3سانتی متر و شامل 20-100 دانه به رنگ زرد کمرنگ تا نارنجی مایل به قرمز ، خود گشن ، میزان دگر گشنی به فعالیت حشرات بستگی دارد . میوه فندقه ، دانه زرد ، سفید کرمی ، وزن هزار دانه آن 35 تا 50 گرم ، بذر شامل 38 تا 62 درصد پوست 45 تا 19 درصد روغن و 12 تا 22درصد پروتئین . ذخیره روغن در لپه صورت می گیرد . گل های لوله ای ، کاپیتول این گیاه ماده ای به رنگ زرد محلول و ماده دیگر به رنگ قرمز داشته که این ماده رنگی کارتامین یا اسید کارتامیک نامیده می شود
از لحاظ تعداد کروموزم، گلرنگ به چهار دسته تقسیم می شود. در دسته اول با 24 کروموزم (24=n2)، گونۀ تینکتوریوس[2] که گونۀ مزروعی است و گونه های پالستنوس[3] و اکسی آکانت[4] وجود دارند؛ این گونه ها، به خوبی با هم ترکیب می شوند. گونۀ اکسی آکانتا در ایران زیاد است و یک گونۀ وحشی است. این گونه ها یکساله اند.
در دسته دوم (20=n2)، دسته سوم (44=n2) که آمفی پلوئیدی از دسته اول و دوم است. دسته چهارم (64=n2) که آمفی پلوئید است.
گلرنگ يا كاشفه با نام علمي (Carthamus tinctorius L.)، تيره كاسني (آستراسه)، جنس كارتاموس و گونه زراعي تينك توريوس مي باشد. در انگليسي با نام Safflower گلرنگ با اسامي زعفران بدل، زعفران خاردار، زعفران رنگرزي و ... نيز شناخته مي شود. خاستگاه اين گياه مناطقي واقع در بين قسمت هاي شرقي مديترانه و خليج فارس مي باشد
مسئله ی عقیمی و نسبت پوست و روغن در گلرنگ
در گلرنگ، واریته های نر عقیم وجود دارد و این نر عقیمی ساختمانی است، به این معنی که گرده موجود است ولی آزاد نمی شود و لذا گیاه عقیم می ماند.
گفته شده که بین مقدار پوست و درصد روغن همبستگی منفی وجود دارد؛ هر چه مقدار پوست کم شود بهتر است. امروزه واریته هایی از گلرنگ موجود اند که پوست آنها خیلی نازک است. یک ژن بنام th در حالت خلوص باعث می شود که پوست بذر خیلی نازک و مقدار روغن بذر 6 تا 7 درصد اضافه شود. این واریته ها را نمی توان مستقیماً در برنامه های اصلاحی بکار برد زیرا ساقه و شاخه های آنها بسیار ضعیف است و گلها گردۀ خیلی کمی آزاد می کنند و لذا می توان از آنها بعنوان واریته های نر عقیم برای تهیۀ بذر هیبرید استفاده کرد.
در گلرنگ، اول گلچه های کناری و سپس، گلچه های وسطی باز می شوند؛ 3 تا 5 روز لازم است تا همۀ گلچه ها برسند. در هر گیاه، دورۀ گل کردن 4 تا 10 روز طول می کشد. گلها در صبح زود باز می شوند و رسیدن گلها با طویل شدن گلچه ها و خارج شدن خامه از داخل لولۀ بساکها متصل بهم همراه است. در این مرحله، کلاله دانه های گرده را به خود می گیرد. باز شدن بساک قبل از طویل شدن گلچه صورت می گیرد.
عمل اخته کردن در گلرنگ باید موقعی انجام شود که چند گلچه از غوزه خارج شده است. در این موقع برگچه های دور غوزه را با قیچی می چینند تا گلچه ها نمودار شوند. گلچه های باز شده را از بیخ با پنس می کَند و بقیه را تنک می کنند، بطوری که 10 تا 15 گلچه باقی بماند. بعداً با نوک پنس فشاری به گردن گلچه وارد کرده آن را کج می کنند تا بشکند و نوک آن را با پنس کشیده حذف می کنند تا کلاله و خامه نمودار شوند، غنچۀ گل شامل: 1) غنچۀ گلچه با جام گل؛ 2) غنچۀ گلچه که پرچمها و قسمتی از لولۀ جام گل برداشته شده است؛ 3) قسمت کنده شده؛ 4) لولۀ بساک که به طور طولی باز شده است. پس از اخته کردن، گلچه های اخته شده را با پاکت یا کاغذ آلومینیمی پوشانده 24 ساعت بعد عمل گرده افشانی را انجام می دهند، به این ترتیب گلهای رسیده را که روز قبل در داخل پاکت یا کاغذ آلومینیمی قرار داده اند گرفته روی کلاله های اخته شده می مالند و مجدداً روی گل را می پوشانند.
روش های اصلاح
روشهای اصلاح گلرنگ همان است که در گیاهان خودگشن به کار می رود. تولید واریته های مصنوعی و هیبرید که در گیاهان دگرگشن معمول است نیز برای این گیاه بدلیل وجود هتروزیس پیشنهاد شده است.
هدفهای اصلاح گلرنگ عبارت اند : از بالا بردن عملکرد؛ بالا بردن درصد روغن موجود در دانه؛ بهبود کیفیت روغن؛ افزایش مقدار روغن در واحد سطح؛ زودرسی؛ و ایجاد مقاومت به بیماری ها و حشرات.
رنگهای گلرنگ
رنگ گل این گیاه متفاوت است و از سفید تا زرد کم رنگ، زرد نارنجی، قرمز و زرد (نارنجی بودن انتها و نوک گلبرگها ) تغییر می کند. گلرنگ گیاهی است خودگشن؛ مقدار آلوگامی در آن، بسته به واریته و وجود حشرات، از 4/1 تا 100 درصد تغییر می کند ولی به طور متوسط 10 درصد است. دگرباروری در گلرنگ به توسط حشرات صورت می گیرد. گونه های وحشی معمولاً خودناسازگار هستند.
بذر گلرنگ سفید یا کرم رنگ است. ترکیبات بذر نسبت به واریته ها تفاوت دارد.
منابع:
اصلاح نباتات زراعی .یزدی صمدی و عبدمشایی
