پرورش ماهي با استفاده از منابع آب کشاورزی در روستاها:
پرورش ماهي در كنار كار كشاورزي يكي از روشهاي استفاده بهينه از منابع آبي است كه ضمن اشتغالزايي و كمك به اقتصاد خانوار كشاورز موجب غني سازي آب كشاورزي وافزايش محصولات زراعي وباغي خواهد شد.
در آب با دماي 8 تا 18 درجه سانتيگراد ميتوان ماهي قزل آلا پرورش داد وبهترين ومناسبترين دما براي تغذيه ورشد ماهي قزل آلا 15 تا 16 درجه سانتيگراد است البته علاوه بر دماي مناسب آب , جريان دائم آب و تعويض آن نيز براي پرورش ماهي قزل آلا لازم وضروري ميباشد.
در استخرهاي دو منظوره , آبي كه جهت آبياري از چاه ويا چشمه خارج ميشود قبل از ورود به زمين زراعي به استخر وارد شده و پس از آن خارج وبه مصرف آبياري ميرسد با شروع فعاليت كشاورزي وآبياري محصولات در نيمه اول بهار ماهي در استخر رها شده ودوره پرورش 6 تا 8 ماه خواهد بود.
انواع استخرهاي دو منظوره:
الف ) استخرهاي ذخيره آب كشاورزي :
اكثراً مستطيل شكل بوده ودر نقاطي مشرف به زمين هاي زراعي احداث شده اند در اين استخرها در صورتي ميتوان ماهي قزل آلا پرورش داد كه آب ورودي علاوه بر داشتن شرايط لازم جهت پرورش به ميزاني باشد كه در طول شبانه روز حداقل 50% آب استخر تعويض شود.
ب )استخرهاي دو منظوره احداثي آبراهه ای :
براساس نقشه هاي تيپ شيلات به صورت سه استخر يا كانال سيماني موازي طراحي ميشود بطوري كه آب به كانال يا استخر اول وارد شده از آن عبور مي كند ودر هنگام ورود به استخر دوم بواسطه اختلاف ارتفاع وريزش آب مجدداً هوادهي شده وسپس به همين طريق وارد استخر سوم شده وبه مصرف كشاورزي وزراعت ميرسد وبدين طريق در كنار كشاورزي در داخل استخرهاي دو منظوره ماهي قزل آلا پرورش داده مي شود.
روش كار:
آبي كه در آن ماهي قزل آلا پرورش داده ميشود بايد سرشار از اكسيژن و عاري از گازهاي مضر باشد وآب چاه هاي كشاورزي فاقد اكسيژن كافي و داراي گازهاي زيان بار براي پرورش ماهي قزل آلا است براي رفع اين مشكل از برجك هواده استفاده مي شود كه استوانه اي است با حداقل پنج طبقه توري فلزي چشمه ريز به فاصله بيست سانتيمتر از هم كه بايد از كف آب نما حداقل هفتاد سانتي متر ارتفاع داشته باشد كه در اين حال طبقات توري سطح تماس بيشتري بين آب چاه وهوا ايجاد كرده وباعث جذب اكسيژن هوا توسط آب ودفع دي اكسيدكربن وساير گازهاي زيان بار ميگردد.
ظرفيت توليد هر استخر دو منظوره به ميزان آب چاه وابسته است بعنوان مثال چاهي با آبدهي 20 ليتر در هر ثانيه ميتواند يك استخر دو تني ماهي قزل آلا داشته باشد در صورتي كه چاه با آبدهي 40 ليتر در ثانيه يك استخر چهار تني را پوشش ميدهد.
تعداد بچه ماهي مورد نياز با ازاء هر تن توليد 4000 قطعه بوده كه بااضافه كردن ده درصد تلفات احتمالي بايد براي توليد هر تن ماهي قزل آلا تعداد 4400 بچه ماهي به وزن تقريبي 5 گرم تهيه گردد تراكم ماهيان در اين حالت 100-70 قطعه در هر متر مربع ميباشد. اصول ماهيدار كردن و غذادهي ماهيان در استخرهاي دو منظوره با اصول كلي پرورش ماهي قزل آلا يكسان است.
پاكسازي استخر:
تخته ها وتوريهاي ورودي وخروجي بايستي در طول روز چندين بار بوسيله برس تميز گردند. بايد توجه داشت آب استخرها هميشه تميز وشفاف وكف استخر هميشه نمايان باشد.بهترین زمان برای پاکیزگی استخرها صبحها وقبل از غذا دهي به ماهيان است.قبل از تميزي استخر, ماهيان بايد حدود 15 _ 10 ساعت قبل غذادهي نشده باشند.براي اين كار بايد قاب فلزي ويژه به ارتفاع 50 سانتيمتر وبه عرض استخر تهيه شده , بطوريكه 40 سانتيمتر آن به وسيله تخته يا ايرانيت پلاستيكي فشرده كاملاً غير قابل نفوذ شود وبالاي آن به ميزان 10 سانتيمتر توري باشد. بطوريكه به ميزان 40 سانتيمتر آب داخل استخر بماند ومازاد آن سرريز شود.
جهت پاكسازي بايد ابتدا سطح آب را به 40 سانتيمتر رسانده و بعد 4-3 متر اول هر استخر را بوسيله برس شسته وماهيان را در 4 تا 3 متر اول كه شسته شده بوسيله قاب فلزي ساخته شده حبس نموده وشروع به پاكيزه نمودن بقيه استخر نمود كه لجن وپس مانده مواد غذايي موجوددر كف استخر از طريق كف شور ودريچه هاي تعبيه شده به همين منظور خارج گردند.بطوري كه لجن ومواد زائد استخر اول وارد استخر دومي يا سومي نگردد ودفعات غذادهي صبح حذف شده وفقط غذادهي بعدازظهر به ماهيان داده شود.مواردي كه هنگام قطع برق واز كار افتادن پمپ اصلي بايد رعايت شود:
راه اندازي پمپ برگشت
قطع غذادهي
جلوگيري از هر گونه استرس به ماهيان
جلوگيري از پاكيزه نمودن استخر
تغذيه :
اصول تغذيه شامل نوع ،ميزان و دفعات غذادهي در استخرهای دو منظوره کشاورزی از روشهای كلي اصول غذادهي ماهيان قزل آلا تبعيت ميكند.
ماهی در کانالهای آب کشاورزی:
كانالهاي كشاورزي حد واسطي بين يك منبع آبي (رودخانه , سراب و…) و زمينهاي كشاورزي محسوب مي شوند كه معمولاً بصورت سيماني مي باشند. اين كانالها با عمق كم وحداكثر چند متر عرض وطولي برابر با چند صدمتر هستند. شيب كانالهاي كشاورزي 20-10 سانتيمتر در 30 متر است . حد مطلوب تعويض آب در آنها 3-2 مرتبه در ساعت مي باشد. كانالهاي كشاورزي در صورت دارا بودن شرايط مناسب (دما , ميزان آب , طول وعمق مناسب , عدم آلودگي و…) مي توانند جهت پرورش ماهي قزل آلا استفاده شوند, كه معمولاً اين كانالها توسط توريهايي به فاصله هاي حدود 30 متر از يكديگر مجزا مي شوند. بطور كلي پتانسيل نگهداري ماهي در آنها بين 35-25 كيلوگرم در متر مكعب در نوسان است. از آنجائيكه ميزان اكسيژن محلول درطول كانال كاهش مي يابد واز طرف ديگر بار آلودگي آن افزايش مي يابد در فاصه هاي معيني از كانال آب جاري هوادهي مي شود.
ماهيدار كردن كانال:
- اندازه كانالهايي كه بچه ماهيان را در آن مي ريزيم متفاوت است وبستگي به وزن ماهي دارد
_ براي ماهيان كه حدود 3 تا 5 گرم وزن دارند طول كانال تقريباً 10 متر , عرض 1 متر وعمق 5/0 متر است.
_ براي ماهياني كه حدود 10 تا 20 گرم وزن دارند طول كانال تقريباً 20 متر, عرض 3 متر وعمق 8/0 متر است.
_ برای ماهياني كه بالاتر از 50 گرم هستند طول كانال 30 متر, عرض 6-5 متر وعمق 2/1 متر است.
معمولاً عرض كانالها بايد 1/0 طول آنها باشد. پس از مشخص شدن محل خريد بچه ماهي , دريافت گواهي بهداشتي وتاييد شيلات استان لازم است . 24 ساعت قبل از بارگيري وحمل بچه ماهيان، قطع غذا بايد صورت گيرد زيرا اگر ماهيان تغذيه كرده باشند هضم غذا نياز به اكسيژن اضافي داشته ودر هنگام حمل ونقل ماهي دچار استرس مي شود. بعد از رهاسازي ماهيان نيز بايد تا 24 ساعت از غذادهي خودداري كرد.
غذادهي :
اصول غذادهي ماهيان در كانال از الگوي غذادهي كلي ماهيان قزل آلا تبعيت مي كند.
پاكسازي كانال:
پاك كردن دريچه ها وکف كانال:
بهترين زمان براي پاكيزه كردن كانالها صبحها و قبل از غذادهي به ماهيان است. قبل از تميز كردن حدود 15-10 ساعت قبل از غذادهي قطع مي شود. تخته ها وتوريهاي ورودي وخروجي در طول روز بايستي چندين بار بوسيله برس تميز گردند كف كانال ها بايد هفته اي يكبار پاكيزه شود, زيرا قزل آلا به آب شفاف حاوي اكسيژن بالا نيازمند است.
در تميز كردن كانال ابتدا سطح آب را كم كرده (بسته به ارتفاع آب استخر) بعد 3 تا 4 متر اول كانال را بوسيله برس شسته وماهيان را در 3_ 4 متر اول كه شسته شده بوسيله قاب فلزي دست ساز حبس نموده وشروع به پاكيزه نمودن بقيه كانال مي نماييم تا لجن وپس مانده غذايي موجود در كف استخر از طريق دريچه هاي تعبيه شده جهت اين منظور خارج شود به طوريكه لجن ومواد زائد كانالها وارد كانالهاي بعدي نشود. دفعات غذادهي صبح نيز حذف شده وفقط بعدازظهر ماهيان غذادهي مي شوند.
وعرضه ماهيان به بازار:
بعد از 5 تا 6 ماه از شروع دوره پرورش , كه وزن ماهيان به 250 تا 300 گرم رسيد اقدام به صيد آنها مي كنند. به منظور جلوگيري از تسريع فساد وحفظ شكل ماهي پس از صيد بايد به مدت 48-24 ساعت قبل از صيد نسبت به قطع غذاي ماهيان اقدام نمود.
بهتر است قبل از صيد برآوردي از مقدار ماهيها صورت گيرد تا عمليات بازاريابي بهتر انجام شود.
صيد ماهي هاي موجود در كانال كشاورزي به دو طريق انجام مي شوند:
اگر تخليه كامل آب كانال امكان پذير باشد كانال تخليه شده , كل ماهيان صيد مي شود
در كانال هاي با آب جاري كه امكان متوقف نمودن آب جاري وجود نداشته باشد ماهي ها را در گوشه اي از كانال جمع كرده آنها را صيد مي كنند.
در پايان ماهيان صيد شده را در جعبه گذاشته لابه لاي آنها خرده هاي يخ ريخته تا ماهي با كيفيت بالا در بازار عرضه شود.
در سيستمهاي باز
منظور از سيستمهاي متداول (باز) آبزي پروري مزارعي است كه آب از يك سو وارد شده وپس از استفاده توسط آبزيان مزرعه از سوي ديگر خارج مي گردد.
الف) مزارع توليدي سردابي
در مزارع توليد ماهي قزل آلا (مزارع سردابي) بدليل حساسيت اين گونه ماهي پرورشی ونياز به دماي پایین واكسيژن بالا لازم است آب دائماً در استخرهاي بتني در جريان باشد وپس از تامين آب از منبع اصلي كه معمولاً چشمه ، سراب يا رودخانه است و گذر از مزرعه پرورشي بدون آنكه در حجم آن تغييري حاصل شود از سوي ديگر خارج مي گردد تا هم اكسيژن مورد نياز ماهيان فراهم شود وهم با ماندگاري آب دماي آن افزايش نيابد.
در بعضي مزارع باز پرورش قزل آلا،جهت تامين اكسيژن بيشتر، آب ورودي به مزرعه به (روش ثقلي ويا استفاده از هواده هاي مكانيكي و هوادهي مي گردد.
با توجه به امكانات موجود كه بهترين آن ميزان آب در اختيار مي باشد ظرفيت يك مزرعه پرورش سردابي از چند تن تا دهها تن متغير است.
رايج ترين اشكال مزارع سردابي نوع معمولي ونوع دانماركي است. در انواع معمولي آب هر استخر بصورت مجزا تأمين شده وخروجي جداگانه نيز دارد ودر نوع دانماركي مزارع در چند رديف پله مانند ساخته شده وآب خروجي استخرهاي رديف اول به استخرهاي رديف دوم وپس از عبور از آن به استخرهاي رديف سوم مي ريزد.
انتخاب نوع ساخت وساز استخر به عوامل مختلفي نظير شرايط توپوگرافي زمین, ميزان آب و…بستگی دارد وهر كدام داراي معايب و مزاياي خاصي مي باشند.
ب) مزارع توليدي ماهيان گرمابي
در مزارع توليد ماهيان گرمابي (كپور ماهيان ) بدليل نياز اكسيژني كمتر ودماي مورد نياز بالاتر لزومي به جريان وتعويض دائمي آب نيست. ضمن اينكه جهت تامين غذاي طبيعي در مزرعه (زي شناوران گياهي وجانوري)اين نوع استخرها خاكي هستند. پس از آبگيري استخرها در ابتداي دوره پرورش ماهي (از منبع اصلي كه معمولاً چشمه , سراب يا رودخانه وگاهي چاه مي باشد )در طول دوره پرورش كه معمولاً 8 ماه است بسته به نياز، چندبار تعويض بخشي از آب صورت مي گيرد. در شرايط معمولي از هر هكتار مزرعه پرورش ماهيان گرمابي 3 تن ماهي استحصال مي گردد ودر صورتي كه مزرعه به طرز مناسبي هوادهي گردد توليد هر هكتار را تا 8 تن نيز مي توان افزايش داد.
ماهي مداربسته
شناسایی قسمتهای مختلف سیستم مداربسته
در سالهای اخیر مصرف ماهی در اکثر کشورها به میزان قابل توجهی افزایش یافته است و تکثیر و پرورش ماهی به عنوان منبع پروتئینی سبب شده است که این کار بصورت یک تجارت مهم در کشورهای پیشرفته تبدیل شود. ماهی نسبت به عوامل محیط آبی که در آن زیست می کند نظیر PH ، O 2 ، NH 4 ، و دیگر عوامل بیوشیمیایی و بیولوژيکی،موجودی بسیار حساس است و ضرورت دارد که این عوامل در یک حد مشخص و معمولی ثابت بماند. با توجه به این نیاز روزافزون سعی شده است برای پرورش فوق متراکم ماهیان ، بهبود عوامل محیطی و بهبود کیفیت تولید و کوتاه شدن دوره پرورش مدنظر قرارگیرد.
قدمت استفاده از سیستم گردشی پرورش آبزیان به حدود دو دهه می رسد که برای اولین بار در کشور دانمارک مورد استفاده قرارگرفت و هم اکنون در کشورهای اروپایی (به طور خاص) مورد استفاده قرار می گیرد. در زمان حاضر از این سیستم برای استفاده از پرورش آبزیان گرمابی و سردابی استفاده می شود. نحوه کاربرد سیستم هردو روش یکسان است اما عواملی همچون دما ، اکسیژن و ... در پرورش آبزیان مختلف متفاوتند که باید تنظیم و کنترل شوند.
در یک سیستم مداربسته که آب مورد استفاده ماهیان از نظر اکسیژن فقیر شده و مواد سمی و فضولات آن زیاد شده است، با حذف مواد معلق توسط ميكرو***** و تبديل آمونيوم توليد شده به نيتريت و نيترات زير حد مجاز توسط بیو*****ها و تزریق اکسیژن مایع خالص بوسیله راکتورهای مخلوط کن و ضدعفونی کردن، آب احیا می شود و مجدداً مورد استفاده قرار میگیرد. در این تصفیه فیزیکی و شیمیایی دقت عمل و سرعت ضرورت دارد بطوریکه کوچکترین اختلال در عمل تصفیه و احیا سبب مرگ و میر شدید آبزیانی که از آب بازگشتی استفاده می کنند می شود. چنین ظرافتی سبب می شود که کنترل کیفیت آب بطور دائمی صورت گیرد و عمل تصفیه بدون کوچکترین توقفی انجام شود. به همین دلیل اتوماسیون نقش مهمی در صحت عمل چنین سیستمی ایفا می کند.
پس از اندازه گیری عوامل حیاتی در آب مورد استفاده ماهیان، اطلاعات بدست آمده را تجزیه و تحلیل می کنند. چنین نیازی سبب می شود که صنعت نقش مهمی در اندازه **********ی عوامل و تجزیه و تحلیل و اصلاح آنها داشته باشد.
تصفیه فیزیکی و شیمیایی و احیای مجدد آب در سیستم مداربسته در مصرف آب و ابعاد زمین مورد نظر موثر است و زمان رشد را به حداقل می رساند، بطوریکه یک محصول در مدت یک سال چند بار قابل عرضه به بازار است. کنترل دما از عوامل مهم دیگری است که سبب کاهش دوره پرورش می شود.
در این سیستم فاکتورهای مورد نیاز تغذیه ماهی در شرایط مطلوب است. در نتیجه در مصرف غذا صرفه جویی می شود و در نهایت هزینه های تمام شده نیز کاهش می یابد که خود یکی از مزایای این سیستم است.
بخشهای سیستم مداربسته عبارتند از: چند حوضچه بتنی، میکرو*****، پمپ سیرکوله، ***** بیولوژیک، پمپ هواده، مخروط تزریق اکسیژن مایع، اتاق کنترل، موتور ژنراتور،اشعه uv ، غذاده خودکار و ... .
سیستم مداربسته
هدف کلی در یک سیستم مداربسته پرورش آبزیان استفاده مجدد از آب و افزایش تراکم ماهی در استخرهای پرورشی است. طبق محاسبات انجام شده، با احیای مجدد آب و ایجاد شرایط زیست مناسب در استخرها، با تراکم بالا می توان مصرف آب را تا یک هفتادم کاهش داد که این خود در پرورش و فراگیر کردن آن در مزارعی که آب و زمین مختصری دارند، تحول بوجود می آورد. به عنوان مثال در یک مزرعه پرورش ماهی قزل آلا به ظرفیت 50 تن، میزان آب تازه مورد نیاز 500 لیتر در ثانیه و مساحت استخرها نیز پنج هزار متر مربع است، اما در یک سیستم آب در گردش با همین ظرفیت، آب مورد استفاده به هفت لیتر در ثانیه و مساحت استخرها تا 250 متر مربع کاهش می یابد.
عملکرد سیستم مداربسته پرورش ماهی مبتنی بر گردش آب موجود در استخرها و احیای مجدد آن از لحاظ اکسیژن مورد نیاز، دفع مواد زائد،تصفیه کردن مواد سمی، تنظیم Ph و گندزدایی است. کنترل هریک از عوامل ذکر شده و ایجاد شرایط سالم استفاده از روش خودکار اندازه گیری، کنترل و ثابت نگهداشتن هریک از این عوامل در محدوده مجاز است که مجموعه این شرایط حضور صنعت و تکنولوژی جدید را در هر مزرعه پرورش ماهی ضروری می سازد.
استفاده از کامپیوتر در چنین سیستمی نه تنها این موارد را محقق نمی سازد بلکه با بکارگیری نرم افزارهای مناسب ، هر لحظه آمار و اطلاعات دقیقی در کلیه زمینه های مربوط به پرورش در اختیار است. همچنین تشخیص و درمان بیماریهای احتمالی موجود در استخرها به وسیله کامپیوتر انجام می گیرد. امروزه وضعیت مزرعه را بوسیله خطوط تلفن از هر نقطه دلخواه و از کیلومترها فاصله کنترل می کنند زیرا سیستمهای کامپیوتری این گونه ارتباط از راه دور را بای مجموعه امکان پذیر ساخته است.
سیستمهای آب در گردش پرورش ماهی با توجه به انتخاب قابلیتهای مورد نظر با امکانات متفاوتی ساخته شده اند که در کلیات با هم مشترکند ولی هریک قابلیتهای مختلفی دارند
اصول بيولوژيكي توليد در سيستم مداربسته
هنگاميكه در سيستمهاي مدارباز آب كافي با كيفيت مناسب ودماي ثابت دردسترس نبوده ويا فراهم نمودن آن از نظر اقتصادي مقرون به صرفه نباشد ، استفاده از سيستمهاي مداربسته ضروري است. در سيستم مداربسته بطور كلي آب غير قابل استفاده براي ماهي از استخرها به بخش تصفيه انتقال داده شده وپس از تصفيه مكانيكي ، بيولوژيكي واكسيژن دهي به استخرهاي ماهي برمي گردد.
تغذيه ماهي
پس از مشخص شدن نوع واندازه غذا بايد مقدار غذادهي روزانه محاسبه شود كه با توجه به وزن كل ماهيهاي سيستم ودرصد وزن بدن باشد. نكته بسيار مهم اين است كه پس از هر بار بيومتري كه معمولا هر 15روز يكبار صورت مي گيرد، نبايد مقدار غذادهي سريعا افزايش يابد چرا كه فعاليت بيو *****ها مختل مي شود وسبب افزايش پارامترهاي سمي ازجمله آمونياك مي گردد. بطور كلي مقدارغذادهي نبايد از 10% - 5% كل غذادهي در روز بيشتر شود. با توجه به شرايط سيستم هر دو تا سه روز يكبار بايد اين مقدار افزايش يابد .(ازدادن غذاي تر خودداري شود).