ارزنها Millets

[آیورودا]

ارزنها Millets

ارزن گیاهی است که دارای دانه های خیلی کوچک بوده و در بین غلات به دانه غله ریز معروف است.
این گیاه در ایران و دیگر کشورهایی که سابقه تاریخی زیادی دارند و نیز مناطق گرمسیر به مقدار زیاد کشت شده و زراعت آن در مصر زمان های خیلی دور باز می گردد. در چین قدیم حدود 2600 تا 2700 سال قبل از میلاد ارزن ـ برنج ـ گندم ـ و دیگر غلات از گیاهان زراعی درجه اول بوده اند:
کل سطح زیر کشت ارزن در دنیا 9/53 میلیون هکتار و متوسط عملکرد 588 کیلوگرم در هکتار است. عمده ترین کشورهای تولید کننده آن چین ـ هند ـ و شوروی می باشند.ارزن در ایران از زمانهای بسیار قدیم کشت و کار می شد وعمدتا ارزن معمولی و گاوورس (ارزن دم روباهی) کشت و کار می شدند.
سطح زیر کشت ارزن در ایران 80 هزار هکتار است و عمده ترین مناطق کشت آت استانهای سیستان و بلوچستان ـ اصفهان ـ کرمان ـ مازندران و جنوب خراسان است.
عملکرد آن در ایران 500 تا700 کیلوگرم در شرایط عدم محدودیت آن به یک تن در هکتار می رسد.
ارزن های زراعی یکساله بوده و در مناطق حاره و نیم حاره که دارای بارندگی کم می باشند جزء محصولات غذایی محسوب می شوند.علیرغم اینکه مصرف ارزن به عنوان غذا معمول نیست ولی درصد ترکیبات آن با دیگر غلات قابل مقایسه است.

	پروتئین	چربی	کربوهیدرات	فیبر	خاکستر
ارزن معمولی(درصد)	7/11	3/3	2/64	1/8	4/3
ارزن دم روباهی(درصد)	1/12	1/4	7/60	6/8	6/3

همانطور که در جدول می بینیم مهمترین عیب آن داشتن درصد بالایی فیبر خام است که غیر قابل هضم است. علت بالا بودن این فیبر بخاطر همراه بودن لما و پالئا با دانه است.

 

[آیورودا]

مشخصات گیاهشناسی:
گیاهی است یکساله با ارتفاع بلند (5/1 تا 3 متر) و یکی از طویل ترین و خشن ترین علفهای خانواده غلات است. تیپ گیاه مثل ذرت و سورگوم است وفقط برگها و ساقه های آن باریک تر از برگها و ساقه های ذرت و سورگوم است.
سیستمی ریشه ای افشان، ریشه های جانبی ضعیف ولی این ریشه ها تا عمق 2 متری خاک نفوذ می کند.
سنبله مستقیم و فشرده و به طول 5 تا 40 سانتیمتر است.
سنبلچه ها بدون پایه یا با پایه ها خیلی کوتاه به محور پانیکول چسبیده اند.
یک تاسل حدود1600 سمبلچه دارد و هر سنبلچه دارای 2 گل که گلچه پائینی فاقد مادگی و عقیم و گلچه بالائی بارور است‌ (نر و ماده).
گیاهی است دگر گشن و درصد دگرگشنی اش به 75 درصد می رسد. در این گیاه گل های ماده 2 تا 4 روز زودتر از گل های نر می رسد (پروجینی) بر عکس ذرت که گلهای نر زودتر می رسند (پروتاندری) وزن هزار دانه اش 7 تا 12 گرم بوده و درجه حرارت نرمال برای رشدش 17 تا 30 درجه سانتی گراد است.
در این زمینه واریته های هیبریدی تولید شده اند که در شرایط مصرف ازت (160ـ70 کیلو گرم در هکتار) دارای عملکرد تا 5 تن در هکتار می باشد.
در مناطق گرم آفریقا و آسیا کشت ارزن با گیاهان دیگر معمول بوده وگیاهان ساقه کوتاه (بادام زمینی،نخود) غالبا با ارزن بطور مخلوط کشت می شود.
رسیدن ارزن زمانی است که دانه های آن قهوه ای شده باشد.

 

[آیورودا]

ارزن ها دارای انواع مختلفی هستند که در 6 جنس مختلف از خانواده غلات قرار گرفته اند:

1ـ Panecum ارزن معمولی یا پروسو: با نام علمیP.miliaceum در این جنس قرار می گیرند عمدتا در مناطق نیمه گرمسیری،استیپی گرم،نواحی معتدل آسیا و اروپا کشت می شوند (حدود 15 درصد سطح زیر کشت دنیا).
2ـ Setaria ارزن دم روباهی یا گاورس: با نام علمی S.italica عمدتا در چین به عنوان یک محصول رایج کشت می شوند. این گونه بیشتر در چین و ژاپن و کشورهای آسیایی کشت می شوند (حدود 24 درصد سطح زیر کشت دنیا).
3ـ Penmisetum ارزن آفریقایی یا مرواریدی: با نام علمی P.glaucum در مناطق گرمسیر آفریقا و آسیا کست می شوند (50درصد سطح زیر کشت دنیا).
4ـEleusin ارزن انگشتی: که گونه زراعی آن E.coracanum است و در هندوستان به کشت وکار آن مبادرت می شود (11 درصد سطح زیر کشت دنیا).
5ـ Degetaria غلف خرچنگ: که گونه زراعی آن E.enilis است و در شرق آفریقا کشت می شود.
6ـ Echinochloa سوروف: که در سطح محدودی کشت می شود و گونه زراعی آن E.framentacea می باشد.

لازم به ذکر است که 6 گونه ارزنهای ذکر شده همگی گونه های زراعی این جنس می باشند. ارزنهای کشت و کار شده در ایران ارزنهای معمولی و گاورس می باشد بدین صورت که گاورس در کاشان و ارزن پروسو در مازندران کشت شده و هر دو به عنوان توده های بومی در این منطقه مطرحند.
علت اصلی پتانسیل عملکرد کم ارزنها فصل رشد کوتاه آنهاست که باعث شده در سطح جهانی سورگوم ها جایگزین ارزنها شوند.

 

[آیورودا]

ارزن معمولی یا پروسو Miliaceum ـ Pammicun

محصولی است که در بهار کشت شده و دارای فصل رشد کوتاه 65 ـ 60 روز است.
گیاهی است 4 کربنه و حساس به سرما است و مصرف عمده آن در تغذیه پرندگان،طیور و در موارد محدودی به عنوان غذای دامها مورد استفاده است (بصورت آرد) .

موارد مصرف ارزن معمولی:

کاه ارزن ارزش زیادی ندارد و علت آن زبر بودن و بد خوراکی آن برای دام است و عمدتا جهت تهیه بستر دام از آن استفاده می شود.ورق پوست کنده آن در تهیه سوپ استفاده می شود. ازآردش نان تهیه می شود. دانه اش بصورت آرد توسط دامها مصرف می
شوند ولی تجارت عمده آن در رابطه با تغذیه پرندگان است.

گاوورس یا ارزن دم روباهی Italica ـ Setari

احتمالا منشا آن آسیای جنوبی است و سابقه کشت آن در چین به حدود 2700 سال قبل از میلاد می رسد. سطح زیر کشت آن از زمانیکه گیاه سوران گراس بعنوان یک گیاه علوفه معرفی شده روز به روز در دنیا کاهش یا فته است،به اقلیم های معتدل تر نسبت به مناطق حاره سازگار تر است و احتیاج به آب وهوای گرم دارد (ارزن به دلیل عمق ریشه کم اثرات خشکی را نشان می دهد).
عمر آن حدود 70 ـ 65 روز است.
گیاهی است یکساله،با ساقه های راست و پر برگ،پانیکول آن بسیار فشرده تر از پروسو است و حالت استوانه ای به خود گرفته است. بذرهایش از بذر ارزن معمولی کوچکتر است.پانیکول استوانه ای آن طویل و کرک دار است و در قائده هر سنبلک پوشش وجود دارد که 3 ـ 1 کرک زبر دارد. در هنگام برداشت لما از آن جدا شده و پالئا باقی می ماند.
میزان بذر مصرفی آن در هکتار 30 کیلوگرم می باشد و عملیات کاشت آن شبیه پروسو است. از مصادف عمده آن علوفه تازه است و بهترین کیفیت علوفه زمانی حاصل می شود که بلافاصله بعد از ظهور اولین سنبله ها گیاه برداشت شود. در زمانیکه پانیکول گیاه مشاهده شد گاورس را برداشت می کنند و با چاپر یا اره هایی قطعه قطعه نموده و به مصرف دامها می رسانند.علوفه تازه این گیاه نسبت به علوفه های دیگر خوش خوراکی زیادی ندارند و علت آن وجود ماده ستارین (Setarin) در این گیاه است،که یک گلوسین بوده و در اسبها سبب ادرار زیاد می شود،ولی در حیوانات دیگر اثر کمتری دارد. کشت و کار زراعی گاورس جهت تولید دانه مقرون به صرفه نیست ارزش غذایی دانه آن برای دام 83 درصد ارزش غذایی ذرت می باشد.
ارزن در ایران به عنوان کشت دوم پس از برداشت گندم و جو مورد کشت واقع می شوند. با توجه به فصل رشد کوتاهش قبل از سرمای پائیزه باید برداشت شود.تاریخ کاشت ارزن در ایران از اوایل اردیبهشت تا اواخر تیر ماه است. درجه حرارت پایه آن بالاتر از 10 درجه سانتی گراد است. گل آذین پانیکول باز،ارتفاع بوته کوتاه برگها از کرکهایی پوشیده شده اند.
دانه پس از رسیدن درون پوشینه ها باقی می مانند.

 

[آیورودا]

دانه ها:
سفید،زردیا قرمز می باشند. وزن هزار دانه ارزن معمولی 7 ـ 5 گرم است و در زمان کاشت در عمق 2ـ 1 سانتی متری سطح خاک قرار می گیرند. ارزن بعد از گندم و جو در تناوب قرار می گیرد و باید پس از ارزن از کاشت غلات پائیزه در زمین خودداری گردد،چون غلات پائیزه پس از ارزن افت عملکرد نشان می دهند و علت این امر تخلیه عناصر غذایی از خاک توسط ارزن است. محصولات قابل توصیه پس از ارزن گیاهان وجینی هستند که لگوم ها نقش مناسب تری دارند. ارزن معمولی با عملکرد یک تن نیاز به 40 کیلوگرم ازت خالص،70 کیلوگرم فسفر و 70کیلوگرم پتاس دارد.
کاشت:
بستر بذر ارزن باید کاملا نرم باشد و مبارزه با علفهای هرز آن ضروری است.
میزان بذر مصرفی در هکتار 35 کیلوگرم و عمق کاشت مناسب 2ـ1 سانتی متر است. پخش بذر توسط کودپاش سانتریفوژ یا با دست انجام می گیرد. توصیه می شود قبل از کاشت ارزن به زمین فرصت داده شود تا علفهای هرز سبز شوند و سپس با شخم آنها را از بین ببریم. قدرت پنجه زنی کمتری از گندم و جو دارد چون زمان این مرحله در ارزن خیلی کوتاه است.
جهت کاشت ارزن فاصله ردیفها 20 سانتی متر و فاصله بین بوته ها باید حدود 3 سانتی متر باشد. وقتی ارزن برداشت می شود که بذور نیمه بالایی پانیکول رسیده باشند. در زمان رسیدن رنگ
پانیکول به زرد مایل به سفید تبدیل می شوند. در این زمان بوته ارزن هنوز سبز است علت برداشت زودتر،حساس بودن ارزن نسبت به ریزش است. برداشت معمولا با دست انجام می شود. در برداشت با کمباین غلات مشکل ریزش بذر،مشکل بودن برداشت در صورت ورس و رطوبت زیاد کاه و کلش در زمان برداشت وجود دارد و باعث ایجاد مشکل در دستگاه کوبنده کمباین می شود (عمدتا سعی می شود پانیکول ها برداشت شوند).
از بیماریهای مهم ارزن سیاها هستند که دانه را از بین می برند.

ارزن مرواریدی یا ارزن آفریقایی Penmisetum

Glaucum ـ PennisetunـMillet ـPearl ـ​

منشا آن مناطق جلگه ای آفریقا می باشد و از ارزن های قدیم در آسیا و آفریقا کشت و کار می شده است.

 

[آیورودا]

ارزن انگشتی Coracahum ـ Eleusi

منشا اینگونه از هندوستان می باشد. در آفریقا و آسیا جهت تهیه غذای انسان کشت می شود.در هندوستان به این گیاه راجی می گویند.
گیاهی است چند ساله،کوتاه قد (30ـ70 سانتی متر) ارتفاع ساقه آن حداکثر به یک متر می رسد. گل آذین پنجه ای (انگشتی) دارد با تعداد 8ـ3 سنبله فرعی،آرایش سنبلچه ها در گل آذین فرعی طوری است که دوتایی در یک ردیف قرار دارند.
دانه های آن از سایر ارزن ها کوچکتر است و دارای رنگ خاکستری،قهوه ای هستند.
وزن هزار دانه 5/2 ـ 5/1 گرم می باشد.
خودگشنی،متوسط رسی با عمر 120 ـ 90 روز و عدم حساسیت به طول روز (روز خنثی) از دیگر مشخصات آن است.
میزان بذر مصرفی آن در هکتار 50 ـ 40 کیلوگرم می باشد و تکنیکهای کاشت آن مشابه ارزن مرواریدی است ولی در مناطقی با بارندگی 900 میلی متر به خوبی رشد می کند و محصول قابل توجهی تولید می نماید. این گیاه بسیار مقاوم است. در همه نوع خاک با بارندگی کم رشد می کنند و از نظزر اهمیت بعد از ارزن مرواریدی قرار دارند.

علف خرچنگ Exilis ـ Digitar
منشا این ارزن آفریقا است و در گینه سیرالئون،سودان و شمال نیجیریه به کشت آن مبادرت می شود. ارتفاع این ارزن خیلی کم و حدود 45 سانتی متر است و اصطلاحا به ارزن کوچک موسوم است. هر گل آذین دارای 2 تا 4 شاخه فرعی خیلی نازک می باشد که هر یک بین 5 تا 5/12 سانتی متر طول دارند.
دانه ها پوشیده و خیلی کوچکند. وزن هزار دانه آنها 6/0 ـ 5/0 گرم است.

سوروف Frumehtaceum ـ Echinochloa
منشا سوروف از آفریقا می باشد و در چین و هندوستان در سطح محدودی کشت می شوند. ارزنی است زودرس و بخاطر اینکه دوره زندگی 2ماهه دارد به ارزن 60 روزه معروف می باشد و سرعت رشد آن خیلی زیاد و در بعضی کشورها بخصوص مصر جهت اصلاح زمینهای شور در تناوب قبل از برنج قرار می گیرند و بیشتر به مصرف علوفه دامها می رسد. ارتفاع بوته آن حدود 2 متر،خوشه سنبل آن فشرده،رنگ دانه هایش قهوه ای و وزن هزار دانه آن بین 4ـ3 گرم است. دشمن بسیار خطرناک ارزن گنجشک ها بسیار قابل توجه است. موش های صحرایی هم با تغذیه از دانه ارزن کاهش محصول را باعث می شوند

 

[آیورودا]

منابع:
1ـ نور محمدی؛قربان وسیادت،عطائ اله و علی کاشانـ 1370 غلات ـ دانشگاه شهید چمران اهواز.

2ـ خدابنده؛ناصر 1362 ؛غلات؛ انتشارات سپهر 401 ص.
3ـ کریمی؛هادی؛1371 ؛گندم؛ مرکز نشر دانشگاهی 352 ص.