ارتباط کانسارسازی با تکتونیک صفحه ای

P O U R I A

مدیر مهندسی شیمی مدیر تالار گفتگوی آزاد
مدیر تالار
کاربرد نظریه تکتونیک صفحه ای در اکتشاف ذخایر معدنی از جمله موارد مهم در علم زمین شناسی اقتصادی است. تکتونیک صفحه ای برای زمین شناسانی که در خصوص اکتشاف ذخایر معدنی فعالیت می کنند، افقی را گسترده است که به کمک آن می توانند محیط های زمین شناسی خاص را با موقعیت مکانی ذخایر معدنی خاص مرتبط نمایند(بیرلین ۱ و همکاران، ۲۰۰۲ و ریچاردز ۲، ۲۰۰۳ ). به علاوه، استفاده از تکتونیک صفحه ای، امروزه در اکتشاف ذخایر معدنی کوچک و پوشیده شده توسط خاک های سطحی کمک شایانی نموده است (کری ۳، ۲۰۰۹ ).

tectonic.jpg

کاربرد نظریه تکتونیک صفحه ای در اکتشاف ذخایر معدنی از جمله موارد مهم در علم زمین شناسی اقتصادی است. تکتونیک صفحه ای برای زمین شناسانی که در خصوص اکتشاف ذخایر معدنی فعالیت می کنند، افقی را گسترده است که به کمک آن می توانند محیط های زمین شناسی خاص را با موقعیت مکانی ذخایر معدنی خاص مرتبط نمایند(بیرلین ۱ و همکاران، ۲۰۰۲ و ریچاردز ۲، ۲۰۰۳ ). به علاوه، استفاده از تکتونیک صفحه ای، امروزه در اکتشاف ذخایر معدنی کوچک و پوشیده شده توسط خاک های سطحی کمک شایانی نموده است (کری ۳، ۲۰۰۹ ).


بر طبق نظریه تکتونیک صفحه ای (زمین ساخت ورقی)، کره زمین از صفحاتی تشکیل شده که لیتوسفر نامیده می شوند. این صفحات نسبت به یکدیگر حرکت نموده و در اثر این حرکات، فعالیت های آذرین، دگرگونی، کانسارسازی و غیره رخ می دهد.


در پشته های میان اقیانوسی، صفحات از یکدیگر دور می شوند و درمناطق فرورانش(مرزهای همگرا)، صفحات به یکدیگر نزدیک می شوند. این دو محل،یعنی پشته های میان اقیانوسی و مناطق فرورانش، از جمله مهم ترین محیط های تکتونیکی به شمار می روند که موقعیت جهانی ذخایر معدنی را کنترل می کنند.

tectonic1.jpg
 

P O U R I A

مدیر مهندسی شیمی مدیر تالار گفتگوی آزاد
مدیر تالار
سن نسبتاً جدید پوسته های اقیانوسی (مزوزوئیک و سنوزوئیک) نشان می دهد که در طول تاریخ زمین، پوسته های اقیانوسی به کرات تولید شده و از بین رفته اند. این بازشدن و بسته شدن دوره ای اقیانوس را چرخه ویلسون می نامند. مراحل مختلف چرخه ویلسون نشان داده شده است.

tectonic2.jpg
این چرخه با شکسته شدن اولیه یک پوسته قاره ای پایدار (کراتون) آغاز شده و با نازک شدن لیتوسفر قار های ادامه می یابد که نتیجه این نازک شدگی، ایجاد ریفت (کافت) در آن است با ادامه نازک شدن پوسته قاره ای، دو بخش قاره از یکدیگر جدا شده و یک پوسته اقیانوسی جدید درمحل جدایش این دو تشکیل میگردد. همچنین، در حاشیه قاره نیز ممکن است تعدادی ریفت تشکیل گردد. در پاسخ به برخورد صفحات، بازشدگی حوضه اقیانوسی متوقف شده که این امر به نوبه خود می تواند سبب فرورانش در حاشیه های قاره ای ریفتی شده گردد. در نتیجه فرورانش ایجادشده در هر یک یا هر دو حاشیه قاره، حوضه اقیانوسی کم کم شروع به بسته شدن می کند. این مرحله تا برخورد دو قاره و بسته شدن کامل حوضه اقیانوسی ادامه می یابد. برخورد قاره- قاره منجر به تشکیل کوه زایی های تیپ هیمالایا و بیرون زدن سنگ های عمیق پوسته ای می گردد. در این هنگام به منظور ثابت ماندن مساحت زمین، عمل فرورانش بایستی در حاشیه های سایر قاره ها آغاز شود (کری و همکاران، ۲۰۰۹ ).

در اینجا، شش محیط تکتونیکی و کانسارسازی مربوط به آن ها مورد بررسی قرار خواهند گرفت که عبارت اند از:
الف) حوضه های داخلی، کافت ها (یا ریفت های) داخل قاره ای و اولاکوژن ها
ب) حوضه های اقیانوسی و پشته های میان اقیانوسی
ج) حاشیه های غیرفعال قاره ای
د) محیط های مرتبط با فرورانش
ه) محیط های گسل های امتدادلغز
و) محیط های برخورد​

از سایر محیط های تکتونیکی مهم که با کانسارسازی در ارتباط می باشند، می توان به نقاط داغ (که نشان دهنده محل زبانه های گوشته ای هستند) اشاره نمود

حوضه های داخلی، کافتهای داخل قاره ای و اولاکوژ نها
به طور کلی دو نوع حوضه رسوبی در درون قاره ها وجود دارد. اول حوضه های رسوبی عظیم با طول بیش از یک هزار کیلومتر و نسبتاً باریک و دوم، دره های کافتی مجاورگسل. در اینجا به تشریح هر یک از حوضه های مذکور می پردازیم.


tectonic3.jpg
موقعیت مراکز گسترش اقیانوسی و مرز صفحات هم گرا و محیط هایتکتونیکی مرتبط با آن ها (ایوانز، ۲۰۰۰ ).​
 

P O U R I A

مدیر مهندسی شیمی مدیر تالار گفتگوی آزاد
مدیر تالار
– حوضه های داخل قاره ای (حوضه های داخل کراتونی)
حوضه های داخل قاره ای عموماً شامل رسوبات قاره ای بوده و اغلب این رسوبات ممکن است درون دریاچه های بزرگ رسوب نمایند. از حوضه های داخلی مهم موجود در آمریکای شمالی، می توان به خلیج هودسون اشاره نمود که توسط دریا به زیر آب فرو رفته و ممکن است رسوبات دریایی در آن تشکیل شود. در بعضی از حوضه های داخلی مناطق قاره ای، پیشروی های دریایی با کانی سازی همراه می باشند که از این میان می توان به کمربند کوپرشیفر پرمین واقع در اروپای شمالی اشاره نمود. از دیگرکانسارهای مربوط به چنین محیط هایی می توان به کانسارهای اورانیم نوع دگرشیبی وماسه سنگی و نیز پلاسرهای رودخانه ای، دریاچه ای و بازماندی اشاره نمود. حوضه های داخل قاره ای فانروزوئیک اغلب از نظر وجود کانسارهای تبخیری، قابل توجه می باشند که از این میان می توان به حوضه تبخیری میشیگان به سن سیلورین اشاره نمود.

حوضه های تبخیری از نقطه نظر تولید کربنات پتاسیم و سدیم دارای اهمیت زیادی هستند (ایوانز، ۲۰۰۰ ).

از جمله کانسارهای موجود در کراتونها یا پوسته های قاره ای پایدار آرکئن می توان به ذخایر سولفید توده ای آتشفشان زاد (تیپ کوروکو)، سولفیدهای مس- روی-سرب، ذخایر طلا و کانسارهای سولفید نیکل کماتیتی واقع در کمربند سنگ های سبزاشاره نمود. بر اساس مطالعات انجام شده (به عنوان مثال، دو روند و همکاران، ۱۹۹۷ )

چرخش سیالات در زمان آرکئن نسبت به دورانهای دیگر تاریخ زمین در مقیاس بزرگتری رخ داده است که همین امر، تشکیل کانسارهای گرمابی را تحت تأثیر قرارداده است (کری و همکاران، ۲۰۰۹ ).

سازندهای آهن نواری ( BIF) در کراتون های آرکئن بسیار معمولاند، اگر چه درسنگ های جوان تر با سن دونین نیز ممکن است حضور داشته باشند. کانسارهای آهن نواری تیپ آلگوما با توالی آتشفشانی واقع در محیط های پشت قوسی همراه بوده،

درحالی که کانسارهای تیپ سوپریور با توالی های رسوبی نهشته شده بر روی فلات قاره های حواشی قاره های ریفتی شده دیده می شود (کری و همکاران، ۲۰۰۹ ). از سایرکانسارهای واقع در حوضه های داخل کراتونی می توان به اکسیدها یا کربناتهای لایه ای منگنز (کانسار نیکوپول در روسیه) اشاره نمود (لازنیکا، ۲۰۱۰ ).


– گنبدها، ریفت ها و اولاکوژن ها
تشکیل گنبدها، ریفت ها و اولاکوژن ها در نتیجه متورم شدن مناطق قاره ای و ایجاد کشش صورت می پذیرد که این امر به نوبه خود منجر به گسترش دره های ریفتی سه تایی که با یکدیگر زاویه ۱۲۰ درجه می سازند می گردد. معمولاً دوتا از این دره های ریفتی یا شکستگی ها فعال شده و به اقیانوس تبدیل می شوند و شکستگی سوم غیرفعال باقی می ماند. این شکستگی غیرفعال را اولاکوژن یا بازوی ناموفق می نامند. البته در مواردی ممکن است که هر سه شکستگی فعال بوده که در این حالت به پوسته اقیانوسی تبدیل می گردند و یا این که هر سه شکستگی به صورت غیرفعال باقی مانده و پوسته اقیانوسی تشکیل نمی شود. اینگونه ساختمان های گنبدی در روی زبانه ها یا پلوم های گوشته ای یا نقاط داغ تشکیل می گردند.

اولاکوژن یا بازوهای ناموفق امروزی در دو انتهای دریای سرخ واقع گردیده وخلیج سوئز یکی از این بازوها می باشد (ایوانز، ۲۰۰۰ ). در واقع، دریای سرخ یکحوضه اقیانوسی جوان است و کانسارهای جدیدی در پشته میان اقیانوسی واقع دربخش میانی آن تشکیل می گردند که از جمله آن ها می توان به ذخایر روی- مس- سرب اشاره نمود. این فلزات منشأ آتشفشانی داشته و در نتیجه چرخش آب های دریایی گرم شده به درون سنگهای آتشفشانی و شستشوی فلزات از این سنگها و ورود آن هابه شوراب های کف دریا تشکیل شد ه اند (کوان و کان ۳، ۱۹۸۸ ). بسیاری از این کانسارها در اطراف دودخان های سیاه و سفید تشکیل می گردند. دودخان های سیاه به دهانه های واقع در کف دریا اطلاق می شود که ذرات پیروتیت از آن به خارج پرتاب شده و منجر به تولید کانسنگ هایی غنی از روی یا آهن به همراه مقادیر کمتری کبالت، سرب، نقره و کادمیم می شود (شکل ۹- ۹). دردودخان های سفید، مقدار مواد سولفیدی اندک بوده و ماده اصلی ته نشین شونده در آن هاباریت است (کری و همکاران، ۲۰۰۹ ).

tectonic4.jpg
شکل فوق نمودار شماتیک توسعه یک اولاکوژن. الف) توسعه سه دره ریفتی با زاویه۱۲۰ درجه، ب) سه عدد ریفت مذکور تبدیل به حاشیه های صفحات فزاینده می گردند،ج) یکی از بازوها در نتیجه فرورانش حاشیه ای بسته می شود، د) حاشیه قاره با زونفرورانش برخورد نموده و کمربند کو هزایی تشکیل می شود و بازوی ناموفق به صورت یک اولاکوژن باقی می ماند (ایوانز، ۲۰۰۰ ).

زبانه های گوشته ای ممکن است باعث ذوب پوسته قاره ای گردیده و منجر به تشکیل توده های نفوذی گرانیتی شوند. به عنوان مثال می توان از گرانیت کابو در برزیلنام برد. کانسارهای قلع نیز همراه با گرانیت هایی دیده می شوند که تشکیل آن ها را به نقاط داغ نسبت می دهند. همچنین کانسار نیکل- مس سادبوری کانادا در بالای یک نقطه داغ تشکیل شده است و ایجاد نقاط داغ را در ارتباط با برخورد سنگهای آسمانی می دانند که سبب ایجاد وضعیت غیرعادی در گوشته واقع در زیر این مناطق گریده است. کانسارهای آهن و تیتانیم همراه با آنورتوزیتها نیز در نتیجه قرارگرفتن قاره برروی نقاط داغ و تورم قاره حاصل می شوند (ایوانز، ۲۰۰۰ ).

از جمله کانسارهایی که در نتیجه قرارگرفتن قاره بر روی نقاط داغ و تورم قاره حاصل می شوند می توان به کانسار بوشولد در آفریقای جنوبی اشاره نمود که مقادیرزیادی کروم و پلاتین از آن استحصال می گردد (ایوانز، ۲۰۰۰ ). به علاوه، تشکیل کانسارهای نیکل، مس و عناصر گروه پلاتین نیز می تواند با تشکیل ماگماتیسم بازی-فوق بازی موجود در ایالتهای آذرین بزرگ در ارتباط باشد. از جمله این ذخایرمی توان به کانسار نوریلسک واقع در سیبری اشاره نمود که در حال حاضر حدود ۷۰درصد پالادیم دنیا از آن استخراج می شود (نالدرت ۲، ۱۹۹۹ ).

با تشکیل ریفت در پوسته قاره ای، سنگ های آذرین آلکالن و پرآلکالن درونپوسته جایگزین شده و گرادیان زمین گرمایی بالا می رود. در نتیجه این ماگماتیسم و چرخش سیالات گرمابی حاصل از آن، مواد معدنی تشکیل می گردند. از جمله سنگ های آذرین تشکیل شده در این مناطق می توان به کربناتیتها، و از عناصر موجود در این محیط می توان به فسفر (به شکل آپاتیت)، نیوبیم (به شکل پیروکلر)، عناصر نادرخاکی (مونازیت و باستنازیت)، مس، اورانیم، توریم و زیرکن اشاره نمود.

به عنوان مثال، فعالیت آذرین آلکالن و کربناتیت های همراه آن در منطقه کولا (روسیه) ممکن است در ارتباط با فعالیت نقاط داغ باشد. به عنوان مثال می توان از کانسارهایNb،REEو Cu به صورت افشان درون کربناتیت ها نام برد (لازنیکا، ۲۰۱۰ ). از سایرکانسارهای مرتبط با نقاط داغ داخل قاره می توان به تشکیل کیمبرلیت های حاوی الماس(کری و همکاران، ۲۰۰۹ )، کانسارهای Ti ،Feو Vموجود در توده های بازی و فوق بازی، مس طبیعی در بازالت های دگرگونی، و عناصر گروه پلاتین ( PGE) افشان درلایه های ماگمایی نیز اشاره نمود (لازنیکا، ۲۰۱۰ ).

tectonic5.jpg
نمایش انواع کانسارهای موجود در نقاط داغ داخل قاره و ریفت هایاولیه (کری و همکاران، ۲۰۰۹ ).​
 

P O U R I A

مدیر مهندسی شیمی مدیر تالار گفتگوی آزاد
مدیر تالار
از جمله ذخایری که مستقیماً در ارتباط با ماگماتیسم موجود در مناطق ریفتی می باشند می توان به کانسارهای مولیبدن تیپ رگه ای و پورفیری همراه با گرانیت های ساب آلکالن، کانسارهای مس- نیکل همراه با توده های نفوذی بازیک و کانسارهای مس گرمابی اشاره نمود (کری و همکاران، ۲۰۰۹ ). به همراه رسوبات مرتبط با ریفت، ذخایرمس لایه ای شکل عظیم با افقهای شیل و ماسه سنگ دیده می شوند. عقیده بر آن استکه این کانسارهای افشان، در طول اولین پیشروی دریا به درون قاره و متعاقب آن،تشکیل افق های شیل و ماسه سنگ قرمز تشکیل شده و منشأ فلزات موجود، ازبازالت های غنی از مس موجود در ریفت، تحت تأثیر جریان حرارتی ریفت در نظرگرفته شده است (کری و همکاران، ۲۰۰۹ ).کانسارهای باریت، سرب و روی با سنگ میزبان کربناتی نیز در ریفتهای داخل قاره ای و حاشیه های قار های ریفتی شده یافت می گردند که از انواع آن ها می توان به کانسارهای تیپ دره می سی سی پی آمریکای شمالی اشاره نمود. از سایر کانسارهای موجود در این مناطق می توان به کانسارهای تبخیری، کانسارهای منگنز (نظیر آن چه کهدر دریای سرخ تشکیل می گردد) و شوراب های غنی از فلز اشاره نمود(نقل از کری و همکاران، ۲۰۰۹ ). البته اخیراً تلاش های زیادی صورت گرفته است تا گستره وسیعی از کانسارهایی که مرتبط با ماگماتیسم محیطهای ریفتی قاره ای می باشندرا به تأثیر زبانه های (پلومهای) گوشته ای صعودی نسبت دهند (پیراجنو ۱، ۲۰۰۴ ).

tectonic6.jpg
نمایش انواع کانسارهای موجود در مناطق ریفت داخل قاره ای (کری وهمکاران، ۲۰۰۹ ).​

حوضه های اقیانوسی و رشتهکوه های میان اقیانوسی
حدود ۷۵ درصد سطح زمین را اقیانوس ها پوشانده اند. پوسته های اقیانوسی در امتدادرشته کوه های میان اقیانوسی تولید شده و این مواد گوشته ای بیرون ریخته، سببجابه جایی صفحات اقیانوسی واقع در دو طرف پشته میان اقیانوسی گردیده و در نتیجه،مواد مورد نیاز جهت رشد صفحات را فراهم می کنند. در لایه های مختلف پوسته اقیانوسی نشان داده شده است. تعدادی از کانسارها ممکن است درون پوسته اقیانوسی و همراه با زایش آن تشکیل گردند. به عنوان مثال می توان از افیولیتها نام برد که به عنوان قطعاتی نابرجا از لیتوسفر اقیانوسی یا حوزه پشت قوسی می باشند که به صورت تکتونیکی و در طول کوه زایی های ناشی از برخورد، بر روی پوسته قا ه ای رانده شده اند که از مهمترین آن ها می توان به کمپلکس ترودوس در قبرس به عنوان جایگاه کانسارهای سولفید توده ای ( VMS) و افیولیت اسماعیل در عمان اشاره نمود

پوسته اقیانوسی از سه لایه تشکیل گردیده که مشخصات هر یک از آن ها از بالابه پایین به قرار زیر است (ایوانز، ۲۰۰۰ و کری و همکاران، ۲۰۰۹ ):


tectonic7.jpg
لایه های مختلف پوسته اقیانوسی و کانسارهای تشکیل شده در این محیط (کری و همکاران، ۲۰۰۹ ).​
 

P O U R I A

مدیر مهندسی شیمی مدیر تالار گفتگوی آزاد
مدیر تالار
الف) لایه شماره ۱: این لایه از سنگهای رسوبی به ضخامت تقریبی یک کیلومتر تشکیل شده است. از جمله کانسارهایی که در این بخش از پوسته اقیانوسی تشکیل می شود می توان به گرهکها یا نودول های منگنز اشاره نمود که حاوی عناصری از قبیل منگنز، مس، نیکل و کبالت می باشند. همچنین خاکسترهای آتشفشانی همراه با کانی سازی آهن نیز ممکن است در این لایه وجود داشته باشند.

ب) لایه شماره ۲: این لایه از بازالت های بالشی (پیلولاوا) تشکیل شده وضخامت آن بین چند صدمتر تا چند متر متغیر است. از جمله کانسارهایی که در این بخش از پوسته اقیانوسی تشکیل می گردد می توان به کانسارهای سولفید توده ای تیپقبرس ( VMS) اشاره نمود این کانسارها در نتیجه ته نشست از سیالات گرمابی که حین چرخش در سنگهای آتشفشانی، فلزات را از درون آن ها شسته و با خود حمل نموده اند، به وجود آمده اند (کری و همکاران، ۲۰۰۹ ).

tectonic8.jpg
انواع کانسارهای تشکیل شده در پشته های میان اقیانوسی (روب، ۲۰۰۵ ).​


ج) لایه شماره ۳: این لایه به ضخامت ۱۰ کیلومتر از دایک های صفحه ای و دیابازی و سنگ هایی همچون دونیت، پریدوتیت و هارزبورژیت سرپانتینی شده به همراه گابرو، نوریت، تروکتولیت و کرومیتیت تشکیل یافته است. این سنگ ها دانه متوسط تا دانه درشت بوده و تا حدودی حالت لایه ای دارند. کانسارهای کرومیت تیپ انبانی یانیامی، اساساً درون هارزبورژیت های تکتونیزه و نیز بخش پایینی کومولاهای فوق بازی و نیز به شکل توده های صفحه ای در بین دونیتها و هارزبورژیت های گوشته لیتوسفری فوقانی دیده می شوند. این ذخایر ممکن است یا در نتیجه ذوب بخشی مواد گوشته ای اولیه و یا توسط تفریق بلورین درون محفظه ماگمایی واقع در زیر پشته های اقیانوسی به وجود آیند. همراه با این ذخایر، سولفیدهای نیکل و پلاتین نیز یافت می شوند. (کری و همکاران، ۲۰۰۹ ).

از سایر کانسارهایی که همراه با مجموعه های افیولیتی و پوسته های اقیانوسی یافت می گردند می توان به کانسارهای لاتریتی نیکل اشاره نمود که در سنگ های فوق بازی هوازده یافت می گردند. به علاوه، کانسارهای غیرفلزی تالک،آزبست، منیزیت ونیز کانسارهای سولفیدی مس و نیکل نیز از جمله کانسارهای موجود در سنگ هایافیولیتی و مرتبط با پوسته های اقیانوسی می باشند
 

P O U R I A

مدیر مهندسی شیمی مدیر تالار گفتگوی آزاد
مدیر تالار
حاشیه های غیرفعال قاره ای
با گسترش اقیانوس، دو قاره به تدریج از یکدیگر دور می شوند و دو طرف ریفت اصلی،به صورت حاشیه های غیرفعال در می آیند.نوع رسوباتی که بر روی سکوی قار هایتشکیل می گردد بستگی به عرض جغرافیایی و آب و هوا دارد. در گذشته، سکوهایعرض های پایین جغرافیایی اغلب با توالی های کربنات پوشیده شده و این رسوبات،میزبان کانسارهای فلزات پایه همزاد و غیرهمزاد نظیر کانسارهای تیپ ده می سی سی پی و کانسارهای تیپ آلپی می باشند. از سایر کانسارهای موجود در این مناطق می توان به کانسارهای مس و سرب- روی با سنگ میزبان ماسه سنگی و نیزکانسارهای منگنز و فسفریت رسوبی و تشکیلات آهن نواری تیپ سوپریور اشاره نمود (ایوانز، ۲۰۰۰ ). کانسارهای Zn ،Pbو Agبا سنگ میزبان رسوبی(نظیر کانسار مونت ایسا در استرالیا) نیز در محیط ریفتهای واقع در حاشیه های غیرفعال قاره ای تشکیل شده اند (لازنیکا، ۲۰۱۰ ).



کانسارهای مرتبط با مناطق فرورانش
در مناطق فرورانش که پوسته اقیانوسی به درون گوشته فرو می رود، عمل ذوب صورت پذیرفته که در نتیجه مقادیر زیادی ماگما ایجاد می گردد. بخشی از این ماگما به سطح زمین راه یافته و جزایر قوسی و رشته کوه های آتشفشانی حاشیه قار های نظیر کوههای آاند را تشکیل داده و بخشی نیز توده های نفوذی عمیق را تشکیل می دهد. درمحیط های فرورانش، چندین شکل کانسارسازی وجود داشته که انواع آن ها بستگی به جنس لیتوسفر بالایی (لیتوسفر قار های یا اقیانوسی) دارد. در چنین محیط هایی، نقش ماگماها در تشکیل کانسارهای گرمابی توسط هدن کوئیست و لوونسترن ۱ ( ۱۹۹۴ ) موردبررسی قرار گرفته است.

tectonic9.jpg
انواع کانسارهای تشکی لشده در مناطق فرورانش جزایر قوسی و مناطقاطراف آن (ایوانز، ۲۰۰۰ ).​


از جمله مهمترین کانسارهایی که در مناطق فرورانش تشکیل می گردند، می توان به کانسارهای مس و مولیبدن پورفیری اشاره نمود که فرایندهای ماگمایی و تکتونیکی بسیاری در تشکیل آن ها نقش دارند (ریچاردز ۲، ۲۰۰۳ ). کانسارهای پورفیری در ارتباط با گرانیتوئیدهای تیپ Iمی باشند که در طول زون بنیوف و یا در گوه گوشته ای بالایآن تولید می شوند. یکی دیگر از کانسارهای همراه با مناطق فرورانش اقیانوسی ، کانسارهای سولفید توده ای (ماسیوسولفید)،لایه ای شکل روی- سرب و مس تیپ کوروکو می باشند. این کانسارها در محیطهای دریایی کم عمق و به صورت بین لایه ای با پیروکلاستیکها و گدازههای سیلیسی کالک-آلکالن یافت می شوند. بر اساس نظر هالباچ ۱ و همکاران ( ۱۹۸۹ ) این کانسارها درحوضه پشت قوس تشکیل می شوند. این دسته از ذخایر معدنی ممکن است توسط چشمه های داغ و شور زیردریایی که در مراحل پایانی تفریق ماگمایی از سیالات آبکی حاوی ماده معدنی، جدا شده و به کف دریا صعود کرده اند نهشته شده باشند. مدل دیگر تشکیل این کانسارها، شستشوی سنگ های آذرین قدیمی تر است. کانسارهای تیپ کوروکو ممکن است در نتیجه برخورد قاره- جزیره قوسی بر روی قاره رانده شوند(کری و همکاران، ۲۰۰۹ ).

tectonic11.jpg
 

P O U R I A

مدیر مهندسی شیمی مدیر تالار گفتگوی آزاد
مدیر تالار
انواع کانسارهای تشکیل شده در الف) محیط های فرورانش تیپ آند وب) محیط های جزایر قوسی و حوضه بین قوسی (کری و همکاران، ۲۰۰۹ ).دسته دیگری از ذخایر سولفید توده ای تحت عنوان تیپ بسشی ممکن است در یک محیط درازگودالی یا یک محیط کششی تشکیل گردند (شکل ۱۲ – ۱۲ ) (کری وهمکاران، ۲۰۰۹)

tectonic12.jpg
انواع کانسارهای مرتبط با جزایر قوسی و حوضه پشت قوس (کری وهمکاران، ۲۰۰۹ ).​

چندین تیپ کانسار وجود دارد که خاص محیط های فرورانش تیپ آند است که از جمله آن ها می توان به کانسارهای سولفید مس چینه کران اشاره نمود (نظیر شیلی) که ارتباط نزدیکی با آتشفشانهای کالک آلکالن داشته و همراه با گدازه های آندزیتیپورفیری یافت می شوند. همچنین، در محیط پشت قوس مناطق فرورانش تیپ آند دراقیانوس آرام، کمربندهای گرانیتی وجود دارند که شامل ذخایر قلع و تنگستن به همراه مولیبدن، بیسموت و فلوریت می باشند (کری و همکاران، ۲۰۰۹ ).

در حوضه های پشت قوسی قاره ای، کانسارهای طلا و نقره تیپ رگه ایمعمول اند. این کانسارها با آندزیتها، داسیتها و ریولیت ها همراه بوده و معمولاً ازشوراب های نشأت گرفته از فعالیت های ماگمایی ناشی می شوند.ازسایر کانسارهای مرتبط با مناطق فرورانش میتوان به اسکارنهای مس، تنگستن،مانیتیت و نیز کانسارهای طلای تیپ کارلین اشاره نمود. همچنین، درانواع کانسارهای مرتبط با ماگماهای کالک آلکالن تشکیل شده در مناطق فرورانش و نیزموقعیت تشکیل آن ها نسبت به محل فرورانش نشان داده شده است (سلی و همکاران،۲۰۰۵)

tectonic13.jpg
انواع کانسارهای مرتبط با ماگماهای کالک آلکالن تشکیل شده در مناطق فرورانش و نیز موقعیت تشکیل آن ها نسبت به محل فرورانش (سلی و همکاران،۲۰۰۵)
 

P O U R I A

مدیر مهندسی شیمی مدیر تالار گفتگوی آزاد
مدیر تالار
کانسارهای مرتبط با گسلهای امتدادلغز (ترادیسی)
آن دسته از گسل های امتدادلغز واقع در پوسته قار های که به خوبی شناخته شدهاند، بهندرت با کانسارسازی همراه اند. گسل های امتدادلغز می توانند کانون جریان های گرم بوده و به عنوان مجاری عبور محلول های گرمابی عمل نمایند. همچنین بسیاری ازکیمبرلیت های آفریقای جنوبی در طول چنین خطوطی قرار گرفته اند.از دیگر کانسارسازی های واقع در امتداد این گسلها می توان به نهشته های ،Au Sbو Hgدر چشمه های آب گرم اشاره نمود (لازنیکا، ۲۰۱۰ ). به عنوان مثال، تشکیل رگه های معدنی دارای کوارتز، کلسیت و استیبنیت واقع در پاکستان و نیز توده های فوق بازی حاوی مس، نیکل، طلا، پلاتین و تیتان در مصر نیز در ارتباط با گسل های امتدادلغز می باشند.

گسل های امتداد لغز اقیانوسی نیز محیطهای مناسبی جهت کانسارسازی به شمارمی آیند. علت این امر آن است که چنین محیط هایی ممکن است با جریانهای گرمایی بالایی همراه بوده و با ایجاد مجراهای قابل نفوذ و شدیداً شکسته شده، شرایط لازم برای چرخش رو به پایین آب دریا و متعاقب آن، مهاجرت رو به بالای سیالات کانسارساز رافراهم نمایند. از جمله کانسارهای موجود در این مناطق می توان به کنکرسیونهای سولفید آهن واقع در زون شکستگی های رومانش واقع در بخش استوایی اقیانوس اطلس و همچنین شورابهای واقع در دریای سرخ در محل برخورد گسلهای ترادیسی با پشته های میان اقیانوسی تشکیل می گردند اشاره نمود. به نظر می رسد که فلزات، در طول این گسل ها بالا می آیند (کری و همکاران، ۲۰۰۹ ).


کانسارهای مرتبط با مناطق برخورد
برخورد قاره ای، در نتیجه نزدیک شدن دو قاره و یا نزدیک شدن جزیره قوسی با قاره صورت می گیرد. بیشترین تأثیرات تکتونیکی هنگامی ایجاد می شود که قاره ای که برروی صفحه در حال فرورانش قرار دارد، به یک حاشیه قاره و یا یک جزیره قوسی واقع بر روی صفحه فرارانده برسد. در چنین حالتی، فرورانش می تواند منجر به ذوب قطعه قاره ای داغ گشته و نهایتاً گرانیت های تیپ Sرا ایجاد کند. در بسیاری ازکمربندهای برخورد قاره ای، گرانیت های به شدت تفریق یافته این مجموعه، معمولاً درحین و یا بعد از حادثه برخورد، جایگزین می شوند و با کانسارسازی قلع و تنگستن همراه بوده این کانه زایی (نظیر گرانیت ها) ممکن است از ذوب بخشی پوسته قاره ای زیرین نشأت گرفته باشد (کری، ۲۰۰۹ ).کانسارهای غنی از طلا نیز می توانند در حین مراحل تکامل کوه زایی تشکیل شوند (گروز ۳ و همکاران، ۲۰۰۳ ). کانسارهای اورانیم، خصوصاً نوع رگه ای، ممکن است با گرانیتهای نوع Sهمراه باشند. متأسفانه همه گرانیتهای نوع Sواجدکانسارسازی نیستند. علت این که بعضی از گرانیتهای نوع Sبا کانیسازی قلع وتعدادی دیگر با کانی سازی اورانیم و بعضی هم فاقد کانی سازی می باشند را می توان به ژئوشیمی سنگ های اولیه ای که این گرانیت ها از آن ها به وجود می آیند و نیز تاریخ چهماگماتیسم بعدی نسبت داد.


tectonic14.jpg
انواع کانسارهای مرتبط با مناطق برخورد قاره – قاره (تیپ هیمالایا)(کری و همکاران، ۲۰۰۹ ).​

از سایر کانسارهای مرتبط با مناطق برخورد، میتوان کانسارهای سولفید توده ای(ماسیوسولفید) واقع در افیولیتها، و نیز کانسارهای کرومیت انبانی موجود درافیولیت ها را نام برد که در مناطق گسترش کف اقیانوسی تشکیل و در مناطق برخورد،بر روی پوسته قار های رانده می شوند (شکل ۱۲ – ۱۵ ) (ایوانز، ۲۰۰۰ و کری و همکاران،۲۰۰۹ ). پلاسرهای قلع نیز بعضاً در محیط های برخورد تشکیل می گردند (لازنیکا،۲۰۱۰ ). بعضی از کانسارها نیز در نتیجه برخورد شها بسنگ تشکیل میگردند که ازجمله مهم ترین آن ها می توان از کانسارهای سولفیدی Ni ،Cuو PGEدر گابروهای هیبریدی (نظیر کانسار سادبوری کانادا) نام برد (لازنیکا، ۲۰۱۰ ).
 
بالا