[ابنیه سنتی ایران] کبوتر خانه

[amir joon]

كبوترخانه های اصفهان

در ایران رسم است كه عمارت بلند چشمه در صحرا می سازند و آن خاصه برای كبوتران است، موسوم به برج كبوتر. از نظرتاریخ علم و معماری نیز این بناها قابل مطالعه و تأمل هستند.
«به باور من، ایران كشوری است كه بهترین كبوترخانه های جهان در آنجا ساخته می شود ... این كبوترخانه های عظیم، شش بار بزرگ تر از بزرگ ترین پرورشگاه های پرندگان ماست. در پیرامون اصفهان بیش از 3 هزار كبوترخانه شمرده اند. برخی از این برجها گاه تا 14 هزار كبوتر در خود جای داده اند.» این گفته ژان شاردن سیاح فرانسوی است كه در زمان صفویه به اصفهان سفر كرده بود. با گذشت 400 سال، تعداد كبوترخانه های اصفهان از 3 هزار به حدود 300 باب كاهش یافته و از این تعداد تا سال گذشته65 كبوتر خانه در فهرست آثار ملی میراث فرهنگی و گردشگری ثبت شده است. می توان گفت آنچه امروزه از عظمت و وفور كبوترخانه باقی مانده، بیشتر بقایای مخروبه و نیمه مخروبه است كه در دشت های اطراف منطقه اصفهان خودنمایی می كند.

كبوترخانه های منطقه اصفهان را به واسطه تعداد، معماری و كاربرد نمی توان با هیچ جای ایران مقایسه كرد. برخی محققان كبوترخانه ها را شاهكار معماری دوره صفویه می دانند و معتقدند نخستین نمونه كبوترخانه ها در زمان شاه عباس به وجود آمد. الیزابت بیزلی جها نگرد انگلیسی می گوید: احتمال دارد پیشنهاد ساخت این برج ها به وسیله معماران ارمنی جلفای آذربایجان به شاه عباس داده شده باشد. گرچه ابن بطوطه هم در سفرنامه اش كه قدیمی ترین منبع موجود در این باره است، سخن از كبوترخانه های اصفهان به میان آورده، اما به نظر می رسد رونق كبوترخانه ها و شكوفایی معماری آنها از دوره صفویه، مقارن رونق گرفتن كشاورزی و سایر هنرها در اصفهان آغاز شده باشد.در حال حاضر، بیشترین نام و نشانی از كبوترخانه های اصفهان را باید در نوشته های جهانگردان و سفرنامه نویسانی كه زمان صفویه به اصفهان سفر كرده اند، سراغ گرفت.

در مقابل، به نظر می رسد روند تخریب برج های كبوتر و سهل انگاری در نگهداری آنها نیز همانند سایر بناها از زمان قاجار در اصفهان آغاز شده است. یكی از خارجیانی كه در این عصر اصفهان را دیده از اهمال و سهل انگاری در نگهداری این برجها اظهار تأسف كرده و به اهمیتی كه فضولات این كبوتران برای مزارع داشته اند اشاره می كند. هم اكنون در منطقه شرق اصفهان بیشترین تعداد برج های كبوتر دیده می شود و آن هم به علت وجود دشت های گسترده و كشت غلات در این منطقه بوده است. پس از آن، در منطقه باغ كومه در غرب اصفهان شاهد بیشترین برج های كبوتر هستیم كه از نوع چند قلویند. عباس بهشتیان و باقر آیت الله زاده شیرازی در نشریه اداره كل جهانگردی استان اصفهان به 50 برج كبوتر در منطقه گورت (شرق اصفهان) اشاره می كنند. آنها همچنین به دهكده چهار برج در 30 كیلومتری جنوب اصفهان اشاره كرده اند كه یكی از برج های كبوتران، متعلق به سرهنگ زاهدی نزدیك به 10 هزار كبوتر داشته است.

برج كبوتر چیست؟
در ایران رسم است كه عمارت بلند چشمه در صحرا می سازند و آن خاصه برای كبوتران است، موسوم به برج كبوتر. از نظرتاریخ علم و معماری نیز این بناها قابل مطالعه و تأمل هستند. در این بناها كه زیبایی و كارآمدی آنها چنان به هم آمیخته است كه جدایی ناپذیر به نظر می آیند،ازعلومی همچون فیزیك، ریاضیات،جانورشناسی، روان شناسی جانوری و آب و هواشناسی و غیره استفاده شده است. این كبوتر خانه ها به خاطر تنوع بسیار در شكل و اندازه و تكرار موزون آنها و هماهنگی شان با طبیعت و زیبایی های اطراف و به ویژه بافت و فضا های اعجاب آور و هماهنگ درونی می تواند یكی از جاذبه های نادیده انگاشته جهانگردی در اصفهان به شمار آید.
جمع آوری فضولات كبوتران به عنوان كود، دور كردن كبوتران از مزارع برای جلوگیری از آسیب رساندن به مزارع و شكار و استفاده كردن از گوشت آنها از اهداف ساخت این نوع بناها در گذشته بوده است.

قسمت عمده این فضولات در حاصلخیزی زمین های زراعتی و مقدار كمی هم در دباغی به مصرف می رسیده است. این موارد در زندگی اقتصادی زارعان محلی نقش مؤثری داشته است و به همین علت كبوتران نزد آنها كم و بیش مقدس بوده اند.

ساخت كبوتر خانه را می توان به نوعی شاهكاری هنری دانست .كبوتر خانه ها را در مناطقی بنیان می نهادند كه از اقلیمی كویری بهره مند بود. ومصالح و روش ساخت آنها نیز متأثر از شرایط محیطی بود. بافت معماری كبوترخانه ها كه از گل رس و كاه و نمك تشكیل می شد در برابر سرما و گرما مقاوم بود و عایقی حرارتی و در عین حال صوتی محسوب می شد تا آرامش كبوتران اندرون كبوترخانه را تأمین كند.
غالب كبوتر خانه ها به واسطه بهره گیری از حد اكثر فضا به شكلی استوانه مانند ساخته می شدند تا لانه های بیشتری را در خود جای دهند . طراحی ورودی به اندازه ای بود تا كبوتران را به داخل پذیرا باشد و میهمانان ناخوانده را به اندرونی راهی نباشد و در عین حال بدنه كاهگلی مانع از زاد و ولد حشرات موذی چون ساس و كنه می شد. برای استحكام هر چه بیشتر، درون را با تیرچه های متقاطع مسلح و سطح بیرونی را ساروج اندود تا مانع از فرسایش محیطی شود. در بخش میان تهی بالای كبوتر خانه، نیز دریچه هایی برای تبادل حرارتی و آمد و شد جریان هوا به داخل كبوتر خانه تعبیه می شد كه قرابتی بسیار با بادگیرهای استان های كویری ایران دارد. در میان كبوتر خانه نیز چاهی حفر می كردند تا در صورت نزدیك نبودن آبگیر، جوی و رودخانه به عنوان منبع تأمین آب شرب كبوترها استاده شود.
زراعت گسترده در دشت های وسیع منطقه اصفهان شاید دلیل مهم ایجاد كبوترخانه ها بود. از آنجا كه كبوتر میل به آشیانه سازی در ارتفاع دارد، نبود عوامل طبیعی چون جنگل، كوه و صخره در اصفهان و نواحی مركزی، ایجاد كبوترخانه هایی كه تنها محل لانه گزینی كبوتر باشد را ایجاب می كرد. از سویی، این بهترین فرصت برای كشاورزان بود، كه از محل فضولات كبوتران بهترین و مناسب ترین كود را برای محصولات خود فراهم كنند. كشاورزان فضله كبوتر را با خاكستر و خاك مخلوط كرده، برای كشت و زرع به كار می بردند. در گذشته ها كشاورزان فضله ها را به شكل قالبی مكعب آجری درآورده و هر قالب را یك تا دو قران می فروختند. 40 سال قبل نیز هر كیلو كود كبوتر هفت ریال ارزش داشت و در اوایل قرن 19 نیز هر ساله یك برج كبوترخانه نزدیك به 100تومان درآمد داشت. صاحبان كبوتر خانه ها ? ماه یك بار برای جمع آوری فضولات داخل كبوتر خانه ها می شدند و كود حاصل را جمع آوری می كردند . در منابع آمده است كه كود جمع آوری شده برمبنای آمار كبوتران موجود در كبوتر خانه كه گاهی به بیش از 7 هزار جفت بالغ می شد، نزدیك به 70 هزار كیلوگرم در سال بود كه عایدی ارزشمندی برای كشاورزان به شمار می رفت.
مروری بر نوشته های مستشرقان و جهانگردان در طی3 قرن گذشته نشان می دهد كه از حدود 700 سال قبل، برج های كبوتر در اصفهان خرید و فروش می شده و حتی صاحبان آنها به علت درآمد قابل توجهی كه از این برج ها عایدشان می شد، همه ساله مبلغی به عنوان مالیات به دولت های وقت پرداخت می كردند، با تغییرات زندگی انسان ها در 100 سال گذشته، كم كم كبوترخانه ها نیز جایگاه پیشین خود را از دست دادند. مالكیت این برج ها كه بیشتر موروثی و برخی متعلق به حاكم بود، با تغییرات ایجادشده در وضعیت كشت و كار بی معنی شد، زمانی برج ها خرید و فروش می شدند اما با ورود كودهای شیمیایی ارزان تر و سهل الوصول تر، دیگر جایی برای كبوترخانه ها و تحمل زحمت جمع آوری فضله و تهیه كود از آنها باقی نماند، گسترش شهرها باعث شد اطراف كبوترخانه ها مسكونی شود كه این مسأله باعث فراری شدن كبوترها و عدم رغبت آنها به آشیانه سازی در برج ها شد. همچنین زمین های زراعی كه مسكونی شدند، كبوترها نیز مهاجرت كردند یا طعمه شكارچیان شدند. در اواخر دوره قاجاریه، شكار بی رویه كبوتر یكی از تفریحات حاكم اصفهان بوده كه این خود از عوامل كاهش تعداد كبوتر بود. به علاوه عدم رسیدگی به تعمیرات برج ها، نفوذ آب از صحراهای اطراف به پی برج ها و برف و باران و نداشتن شیب مناسب و ناودان های مربوط به بام برج آنها را ویران كرد.

منبع: روزنامه ایران

 

[هونام]

كبوترخانه ها اعجاز معماري ايراني

كبوترخانه ها اعجاز معماري ايراني

معماری داخلی کبوترخانه ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به سبب گسترگی و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده است
معمار ایرانی به دلیل نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست شناسی، عجایبی حیرت برانگیز و ماندگار را در این سیاره خاکی تحت عنوان کبوترخانه های ایرانی خلق کرده و چه زیبا، این هماهنگی برجهای به رنگ خاک با سیاره خاکی در وحدت از روزگاران پیش به یادگار مانده است، که حقیقتاً سزاوار است به آنها برتر از عجایب هفتگانه عالم نگاه کرد. متأسفانه کبوتر خانه های ایرانی، مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته مانده است و این در حالی است که این برجهای زیبای کبوتران، به عنوان زیرساخت تأسیسات کشاورزی، تمامی سرای ایران را از کناره های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویریزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و نیز از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادی های این سرزمین (کبوترخانه ) حضوری پیوسته داشته است. تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای کبوتر وجود داشته است؛ طراحی و عملکرد کبوترخانه ها، بسیار جالب و عالمانه بوده، به گونه ای که در جذب کبوتران و خلق زیستگاهی امن برای کبوتر، حیرت برانگیز بوده است.
کبوترخانه ها مانند دژنظامی در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نیستند، مقاوم و نفوذ ناپذیر بوده است. ساختار معماری کبوترخانه به گونه ای بوده که نه تنها در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ فکر و اندیشه گردیده، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برجها راهی نبوده است؛ چرا که نحوه ساخت این کبوترخانه به گونه ای بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تأمین می کرده است. دقت در اجرای این برجهای کبوتر، به حدی بوده است که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می رسانیده، چرا که اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه راه می یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی نمود و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می شد.
فضای داخلی کبوترخانه آن چنان امن و مفرح بود که گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار کبوتر می شد. آشیانه ها آن چنان زیبا و منظم با مدول های یک شکل و از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و به گونه ای بوده است که باد در فضای آن جاری (بادگیر) بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است. همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهکارهای معماری یعنی کبوترخانه های ایرانی شده است.
قطر سوراخهای ورودی کبوتران به داخل برجها به اندازه ای ساخته شده است که تنها کبوتران می توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند. جالب توجه این که برای دقت یک اندازه بودن قطر سوراخهای کبوتر بویژه در کبوترخانه های سبک گلپایگان و خمین از تنوشه (لوله های سفالی) استفاده می شده تا سوراخها یکسان اجرا شود؛ نه بزرگتر بود که پرندگان مهاجم وارد شوند و نه کوچکتر که کبوتران بزرگتر نتوانند وارد کبوترخانه ها شوند.
دیگر از تجهیزات دفاعی کبوترخانه های ایرانی تمهیداتی بوده که در مقابل ورود گربه و روباه و تا حدی آدمیزاد و نیز مار و موش اعمال می شده است. موش گرچه مستقیماً دشمن کبوتر نبوده، اما با کانال سازی در زیر پی ها، برجها را خالی و سوراخ می کرده و راهی را برای ورود سایر حیوانات شکارچی واز زیرزمین برای نفوذ مارها فراهم می ساخته است.
دفع دشمن در کبوترخانه ها
دیگر از تمهیداتی که ایرانیان در دفع دشمنان کبوتر و جذب کبوتران در کبوترخانه ها اندیشیده بودند عبارت بود از استفاده از بوی برخی از جانوران مانند گرگ و کفتار و بوی برخی از گیاهان مانند کندر و سراب برای محافظت کبوتران .در برخی از کبوترخانه های ایران از جمله روستاهای گلپایگان و خمین، سر گرگ و کفتار را در کبوترخانه می گذاشتند که هنوز هم تا این اواخر سرکفتاری در کبوترخانه رباط ابوالقاسم گلپایگان مشاهده می شد.
معماری زیبای کبوترخانه های ایرانی، همراه با عملکرد اقتصادی آن یعنی کارخانه ساخت مرغوب ترین کود شناخته شده در جهان بر کسی پوشیده نیست. از علوم دیگر در ساخت برجهای کبوتر همچون استفاده از دانش فیزیک با توجه به اصل تشدید ( رزنانس) به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است. هندسه و ریاضیات به خاطر به حداکثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیباشناختی آن چشم گیر است. دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر علومی است که در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه ونیز تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر اعمال می شده. همچنین از علوم آب و هواشناسی، گیاه شناسی و سایر علوم بهره برده شده است.
معماری داخلی کبوترخانه ها
معماری داخلی کبوترخانه ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به دلیل سترگی و شکوه و هم به دلیل تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده است.طراحی و انتخاب سایت های دایره ای برای ساخت کبوترخانه با فضاهای تو درتو در مقاومت بالای آن نقش داشته است. نقل شده است که مارها قادر به بالا رفتن از سطوح منحنی مانند استوانه نیستند، سیاح بزرگ فرانسوی در قسمتی از سفرنامه خود می نویسد:«کبوترخانه های عظیم ایران شش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاههای ماست .این برجها را از آجر بنا می کنند و رویش را گچ و آهک می کشند و در تمام سطوح داخلی دیواره برج از بالا به پایین سوراخهایی تعبیه شده تا کبوتران در آنها آشیانه کنند.»
توجه به ابعاد طرح توسعه افقی و عمودی و ساخت کبوترخانه های پلکانی و طبقه طبقه بودن بنا، راحتی بازسازی و مرمت را به دنبال داشته است. در مناطق گرم و خشک که حضور آب جاری امکان پذیر نبوده، با احداث چاه و ایجاد جایگاههای «آبشخور» امکان استفاده کبوتران از آب را فراهم می ساختند.
کبوترخانه ها و سیاحان خارجی
کبوترخانه ایرانی مورد توجه بسیاری از سیاحان و گردشگران خارجی بوده که به اختصار اشارتی در این زمینه خواهد شد. این بطوطه مراکشی ظاهراً اولین سفرنامه نویسی بوده که درباره کبوترخانه ایرانی سخن گفته است: او در سفر طولانی خود در حدود ۵ قرن قبل (۴۷۷ سال پیش) می گوید :این کبوترخانه ها را بین راه قریه فیلان و اصفهان دیده است: «فیلان قریه بزرگی است که بر روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد زییایی وجود دارد. آن روز تیر از وسط باغها و آبها و روستاهای زیبا که برجهای کبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم…»
حدود دو قرن بعد (شاردن فرانسوی) با دقت فراوانی به موضوع کبوترخانه های ایرانی می پردازد. او یک جلد از ده جلد سیاحتنامه خود را به اصفهان پایتخت آن روز ایران اختصاص داده است و همان طور که خود گفته اصفهان را بهتر از پاریس می شناخته است. اودرباره کبوتر خانه های ایران می نویسد « من عقیده دارم که ایران مملکتی است که بهترین کبوترخانه های جهان در آنجا ساخته می شود. همه اینها برای به دست آوردن کود ساخته شده است و نه برای پرورش و تغذیه کبوتران.»او می نویسد: «ایرانیان، فضله این پرنده را «چلغور» می نامند که به معنی محرک و مقوی است که میوه های پررنگ و بو و خوشمزه ایران و اصفهان مدیون این کبوترخانه هاست.»
توماس هربرت درباره اصفهان و کبوترخانه های آن می نویسد : « اگر چه خانه های ایرانیان نظیف بود، ولی به هیچ وجه قابل قیاس با خانه کبوترانشان (برجهای کبوتر) که ظاهری عجیب دارند، نبود» «اوژن فلاندن» می نویسد: «مابین جلفا و خرابه ها، چندین برج کبوتر یافت می شود. این برجها انسان را به خود جلب می کند… خیلی بزرگ، محکم و قشنگند.»
کبوترخانه ها و اقتصاد:

اهمیت کبوترخانه در اقتصاد ایران چنان بوده است که غازان خان مغول در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران انجام داد، فرمانهایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانه ها صادر کرد و بی انصافی است که از این همه دانش و تحصیل این آثار بی بهره باشیم و هیچ کاری در خور عظمت آنها انجام ندهیم و هر روز شاهد فروریختن این مواریث فرهنگی و هنری باشیم. متأسفانه عملکرد پرسود این بناهای باارزش که در کار کشاورزی بنیادی حیاتی دارد، بر جامعه ما پنهان مانده است. این بناهای شگفت آور، کارخانه ساخت مرغوبترین کود شناخته شده جهان هستند. جهانیان ایرانیان را حساس ترین انسانهای جهان معاصر در حفظ و حراست از آثار باستانی خویش می دانند، لذا بر ماست که چون گذشته در حفظ مواریث فرهنگی از جمله اندیشه دل سوزانه برای بازمانده این برجهای دل انگیز کبوتران که هر کدام یک جاذبه توریستی است، با یکدلی وهمکاری سازمان میراث فرهنگی کشور، سازمان ایرانگردی و جهانگردی، سازمان حفظ محیط زیست، وزارت جهاد کشاورزی، دانشکده های باستان شناسی و معماری و سایر سازمانهای مرتبط، همگی در حفظ این آثار اعجاز برانگیز معماری که زیرساخت ارتقاء صنعت کشاورزی این مرز و بوم است، همت کنیم و بدانیم که
از «راه رفتن» بهتر از بیراه رفتن است، هر چند که راه دور باشد.
کبوترخانه ها از نگاه گردشگران
۱- ابن بطوطه / سفرنامه ابن بطوطه، قرن هشتم قمری
کهن ترین سفرنامه ای که در آن از برج های کبوتر اصفهان یاد شده سفرنامه ی ابن بطوطه است. ابن بطوطه مراکشی، سیاح قرن هشتم قمری، به هنگام گذشتن از مسیر « اشترجان » و « فیروزان » به اصفهان، چنین می نویسد: ” نخست به اشترگان رسیدیم. اشترگان شهری است نیک و پر آب و دارای باغ ها، مسجد زیبایی نیز دارد که آبی از وسط آن می گذرد. سپس به شهر فیروزان رفتیم، که شهری کوچک است و نهرها و باغ ها و درخت ها دارد… فردا به قریه ی فیلان رفتیم، قریه ی فیلان قریه ی بزرگی ست که روی رودخانه ی عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد بسیار زیبایی وجود دارد و از زمین تا داخل مسجد پله ای می خورد و اطراف مسجد را باغ ها فرا گرفته است. آن روز را نیز از وسط باغ ها و آب ها و دیه های زیبا که برج های کبوتر زیادی در آنها دیده می شود به مسیر خوند ادامه دادیم و پسین روز به شهر اصفهان رسیدیم.” ( ابن بطوطه،۱۳۶۱، ص ۲۱۱)
۲- شاردن / سفرنامه ی شوالیه شاردن، ۱۶۶۴-۱۶۷۰م
سفرنامه شوالیه شاردن مربوط به سال های ۱۶۶۴- ۱۶۷۰ میلادی می باشد که در زمان صفویه به ایران آمد و به توصیف مناظر طبیعی، تحولات سیاسی، بناهای تاریخی و شاهکارهای هنری ایران، حتی مسائل مذهبی و اجتماعی این مرز و بوم پرداخت. وی در سفرنامه ی خود درباره کبوتر و کبوترخانه این چنین بیان میکند: ” از آنجایی که سرگین ( sergin) کبوتر برای خربزه بهترین کود است، در سراسر کشور عده کثیری کبوتر نگه می دارند و تکثیر می کنند. من معتقدم که در این سرزمین ( ایران ) بهترین کبوتر خانه ها ساخته می شود. این برج های کبوتران از بزرگترین کبوترخانه های ما ( در فرانسه ) شش بار بزرگ ترند و با آجر ( خشت ) ساخته شده و روی آنها با گچ و آهک اندود کرده اند. برج از سمت اندرون از بالا تا پایین پوشیده از حفره هایی ست که کبوتران در آن لانه کنند … در اطراف اصفهان بیش از سه هزار برج کبوتران وجود دارد و چنان که گفتیم بیش تر نه برای تغذیه کبوتران بلکه جهت به دست آوردن سرگین آن پرندگان ساخته شده اند.” ( شاردن، ۱۳۳۰، ص ۳۸۶)
۳- انگلبرت کمپفر / سفرنامه ی کمپفر، ۱۶۸۳- ۱۶۸۵ م
انگلبرت کمپفر، طبیب، سیاح و محقق آلمانی که در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی در اصفهان حضور داشته ضمن معرفی باغ هزارجریب، درباره ی برج های کبوتر ان چنین می نویسد: ” … از این ها گذشته باید از چهار برج کبوترخانه یاد کرد که معمار در چهار گوشه زمین بنا کرده است. این ها را به شکل برج قلعه ها و از خشت خام ساخته اند. سقف آن دارای سوراخ های متعدد برای کبوترهاس و کنگره ای نیز برای آن ساخته اند. در داخل آن هزارها لانه ردیف هم دیده می شود که کبوتران در آنها قرار می گیند. منظور از ساختن این کبوتر خانه ها فقط این است که فضله کبوتر را که به کار کود دادن صیفی کاری و تاکستان ها – هرسال دو بار – می خورد به دست آورند. به کبوتران نیز کسی صدمه نمی رساند. اما اغلب این برج های مخصوص کبوتر را از آن جهت می سازند که به خانه آبرو و حیثیتی بدهند. زیرا این کبوترخانه ها از سایر بناها مرتفع تر است و از دور نگاه بیگانگان را به خود جلب می کند.” ( کمپفر، ۱۳۶۰،ص ۲۱۷)
کمپفر هم چنین تصویر زیبایی از مراسم عید قربان در کنار برج شرقی باغ هزارجریب ارائه می دهد که در آن علاوه بر موقع و منزلت ملازمان و گروه های دربار، قرار گرفتن چند بنای اطراف را به حروف لاتین به شرح زیر نشان می دهد:
n– کبوترخانه در گوشه شرقی باغ هزارجریب
o – تفرجگاه تخت سلیمان در دامنه ی کوه صفه ( در حال حاضر چشمه پاچنار)
p– خرابه های یک برج یا یک روستا بر قله ی صفه ( بقایای قلعه عظیم شاه دژ)
q و r– قلعه گبرها و میل شاطردوانی ( امروز اثری آنها باقی نیست)



منابع:
•
سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، جلد اول، تهران ۱۳۵۹، بنگاه ترجمه و نشر کتاب
•
لطف الله هنرفر، اصفهان در دوره جانشینان تیمور، تهران ۱۳۵۵، انتشارات مجله هنر و مردم
•
عباس بهشتیان، بخشی از گنجینه آثار ملی، اصفهان ۱۳۴۲، بی ناشر.
•
مرتضی فرهادی، ایران زمین، شماره چهار و پنج، تابستان ۷۲- معاونت سیاحتی و زیارتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

architectun.com
zendehroud.blogfa.com
farsnews.com

 

[Seti.Star]

مقدمه
كبوترخانه‌ها از لحاظ تاريخي، هنر، معماري، سازه، داشتن زراعت و اقتصاد كشاورزي داراي اهميت فراوان هستند. در اين بناها از علومي چون فيزيك، رياضيات، سازه، معماري، جانورشناسي، آب، هواشناسي و غيره استفاده شده است. افزايش فوق‌العاده سطح نسبت به حجم از رياضيات و توان مهندسي بالاي معماران آن صحبت مي‌كند. بكار گرفتن روش‌هاي مختلف براي مبارزه با دشمنان كبوتران، آگاهي از پديدة فيزكي تشديد (رزونانس) و خنثي كردن آن براي جلوگيري از فروپاشي كبوترخانه در اثر پرواز و بال زدن همزمان گاه بيش از يازده هزار كبوتر و ديگر موارد، بيانگر دانش و تجربه سازندگان آن مي‌باشد.
كبوترخانه‌ها بخاطر تنوع در شكل و اندازه و هماهنگي آنها با طبيعت و فضاهاي اعجاب‌آور درون آنها مي‌تواند به عنوان يكي از جاذبه‌های جهانگردي ايران مطرح شود. در حاليكه متروك شده و غربيانه رو به نابودي مي‌روند.
اين بناها علاوه بر علومي كه ذكر شد (فيزيك، رياضي، سازه، معماري و...) از علومي مانند فرهنگ مردم‌شناسي (در شناسايي و مطالعة قوانين اجتماعي و مدني حاكم بر اداره بهره‌برداري و مالكيت كبوترخانه‌ها)، جانورشناسي (در كشف روانشناسي جانوري و ارتباط ويژه انساني ـ جانوري)، محيط‌شناسي (در بررسي كيفي و كمي نقش كبوترخانه‌ها در فعال كردن چرخه‌ها و اكوسيستمهاي محيط)، نتايج تاريخ‌شناسي (در شناخت قدمت، پيشينه و جايگاه فرهنگي، اجتماعي كبوترخانه‌ها در مقاطع مختلف تاريخي)، ادبيات (در پي‌گيري نقش كبوترخانه‌ها در فرهنگ ادبي و محاوره‌اي و سنتها و صنعتهاي ادبي) و مهمتر از همه اقتصاد كشاورزي (در شيوه امين مهمترين نياز كشاورزي پس از آب.. كود و نحوه بهره‌برداري از كبوتران براي تأمين اين مهم) نيز بهره برده‌اند.

تعريف
كبوتر: پرنده‌اي است منزوي كه چند قسمت از آن اهلي مي‌باشد و كمتر و كبتر را به تازي حمام گويند (فرهنگ نفيسي) اين پرنده در همه جا جز نواحي بسيار سرد زندگي مي‌كند.
كبوتر (به فتح اول و نيز به كسر اول و فتح چهارم) «كبود» (آبي) كفتر، كبوك، در هندي باستان kapota(كبوتر خاكستري)، پهلويkapotar ، ارمني (كبود) kapolt، افغاني kewuik، kavok kotir، بلوچي keutor kavntarخوانده مي‌شود.
كبوتر در دين و هنر نماد صلح و آرامش دارد. مشهورترين كبوتران جهان كبوتران ونيز ايتاليا هستند. انواع كبوتر عبارتند از: 1ـ كبوتر حرم 2ـ كبوتر شلواري يا پرپا 3ـ كبوتر نامه‌‌بر 4ـ كبوتر ياهو 5ـ كبوتر سفيد 6ـ كبوتر طوقي 7ـ كبوتر صحرايي (چاهي)
كبوترخانه: برج كبوتر يا كبوترهاي يا كبوترخانه محلي است كه كبوتر در آن آشيانه مي‌سازد. كبوترخانه‌ها به نام برجهاي كبوتر، ورده، برج حمام و كفترخان نيز خوانده شده‌اند.
برج كبوتر چنين تعريف شده است: در ايران رسم است كه عمارت بلند چشمه چشمه در صحرا سازند و آن خاصه براي كبوتران است موسوم به برج كبوتر، چون پنجال كبوتران به كار رنگرزان مي‌آيد و محصول كار برج كبوتر در سركار شاهي ضبط مي‌شود.
در فرهنگ مهرازي آمده:
كبوترخانه: كبوترخان. برج كبوتر
ساختماني بيشتر گِردبسته (برج مانند) كه در ديوارهاي دروني آن روزن‌هايي با آجركاري درآورده شده تا كبوتران بتوانند در آنها لانه بكنند. از اين ساختمانها كه بيشتر در زمينهاي كشاورزي پيرامون اِسپهان (اصفهان) ديده مي‌شود براي گردآوري سرگين كبوتران كه كود خاك مي‌شوند بهره مي‌برند.
پيشينه
پيشنة كبوترخانه‌ها هنوز روشن نیست و اينكه نخستين كبوترخانه به عنوان يك كارخانه كودسازي در چه تاريخ و در چه مكاني از جهان ابداع شده است. اما شواهدي در دست است كه بر اساس اين مدارك و شواهد موجود كبوترخانه‌ها در قرن چهارم هجري وجود داشته و ساخته مي‌شده‌اند. البته شایان ذكر است كه ساخت اين بناها قبل از قرن چهارم هجري آغاز شده بود ليكن بر اساس مدارك موجود پيشينه آنها براي ما 1200 ـ 1100 سال پيش مي‌باشد. كه در منابع زير مي‌توان به آن دسترسی پيدا كرد. 1- كبوتر خانه در فرهنگ لغات فارسي 2- كبوترخانه‌ در متون ادبي و اشعار 3- كبوترخانه در متون تاريخي 4- كبوترخانه در آثار سياحان غير ايراني 5- كبوترخانه در متون تاريخي كشاورزي و تاريخچه جغرافيايي.
در غيات‌اللغات چنين آمده: در ايران رسم است كه عمارت بلند چشمه چشمه در صحرا سازند و آن خاصه براي كبوتران است. در لغت نامه دهخدا برج كبوتر را محل فرود آمدن كبوتران نامه بر و كبوترخانه معرفي كرده است. در اشعار شاعراني مانند منجيك ترمذي (نيمه دوم قرن چهارده) و خاقاني شرواني، نظامي و مولوي مي‌توان واژه كبوترخانه را ديد و اين خود نشانه وجود اين بناها در آشنايي مستقيم با آنها و يا حداقل آشنايي غير مستقيم مي‌باشد.
مورخان و سياحان غيرايراني نيز در مورد كبوترخانه‌ها مطالبي را ذكر نموده‌اند چرا كه اين بناها همواره باعث شگفتي و تحسين آنها شده است. تعداد زيادي از سياهان، كه از زمان صفويه به بعد به اصفهان آمده‌اند. در نوشته‌هاي خود از كبوترخانه‌ها ياد كرده و در مورد مشخصات، محل، ‌تعداد و ويژگيهاي آنها صحبت كرده‌اند و بعضاً آنها را طراحي كرده‌اند. كهنترين سفرنامه‌اي كه در آن از برجهاي كبوتر اصفهان ياد شده است. سفرنامه ابن بطوطه است. ابن بطوطه در اوايل قرن هشتم هجري از برجهاي كبوتر در مسير اصفهان صحبت كرده است كه در واسط باغها قرار دارند.
حدود دو قرن بعد (شاردن فرانسوي) با دقت فراواني به موضوع كبوترخانه‌هاي ايراني مي‌پردازد. او يك جلد از ده جلد سياحتنامه خود را به اصفهان پايتخت آن روز ايران اختصاص داده است و همان طور كه خود گفته اصفهان را بهتر از پاريس مي‌شناخته است. او درباره كبوترخانه‌هاي ايران مي‌نويسد: «من عقيده دارم كه ايران مملكتي است كه بهترين كبوترخانه‌هاي جهان در آنجا ساخته مي‌شود. همه اينها براي به دست آوردن كود ساخته شده است و نه براي پرورش و تغذيه كبوتران». او مي‌نويسد: «ايرانيان، فضله اين پرنده را «چلغور» مي‌نامند كه به معني محرك و مقوي است كه ميوه‌هاي پررنگ و بو و خوشمزه ايران و اصفهان مديون اين كبوترخانه‌هاست».
توماس هربرت درباره اصفهان و كبوترخانه‌هاي آن مي‌نويسد: « اگر چه خانه‌هاي ايرانيان نظيف بود، ولي به هيچ وجه قابل قياس با خانه كبوترانشان (برجهاي كبوتر) كه ظاهري عجيب دارند، نبود».
اوژن فلاندن مي‌نويسد: «مابين جلفا و خرابه‌ها، چندين برج كبوتر يافت مي‌شود. اين برجها انسان را به خود جلب مي‌كند... خيلي بزرگ، محكم و قشنگند».
اليزابت بيزلي جهانگرد انگليسي مي‌گويد:‌ «احتمال دارد پيشنهاد ساخت اين برج‌ها به وسيله معماران ارمني جلفاي آذربايجان به شاه عباس داده شده باشد».
كبوترخانه‌ها چنان پر اهميت بودند كه در دوران صفويه نه تنها امتياز ساختن آنها به بيگانگان كه حتي به ايرانيان غيرشيعه نيز داده نمي‌شد.
ساختار معماری
ماده اصلي ساختمان برجهاي كبوتر خشت خام بوده كه روي آنرا با گل اندود مي‌كرده‌اند. طرح معماري بنا بنحوي بوده كه حداكثر تعداد لانه‌هاي كبوتر با حداقل مواد و مصالح ساخته مي‌شده است و عمارتي بلند و ميان تهي اما محكم و فشرده پديد مي‌آورده است.
فرم ظاهري كبوترخانه‌ها در مناطق مختلف استاني متفاوت است بطور كلي مي‌توان گفت كه برجهاي شهري و نواحي شمال و شرق و جنوب استان عمدتاً بر پايه طرحي مدور با ارتفاع و تزئينات مشكب متغيير ساخته مي‌شده‌اند. اما چنانچه از منطقه فريدن بگذريم و به خوانسار و گلپايگان برسيم شاهد برجهاي عظيم مكعب شكل خواهيم بود كه در ابعاد متفاوت بصورت مجتمع يا پراكنده در كشتزارها سر برافراشته‌اند. از اينگونه كبوترخانه‌ها مي‌توان از چهار برج سالم روستاي وسيت در 5 كيلومتري خوانسار روبروي برجهاي كبوتران و آدگون و صحراي دارميان را نيز مي‌توان در اين دسته برشمرد. مشخصات فيزيكي ارتفاع برجها معمولا متفاوت است و به 10 تا 20 متر و قطرشان از 5 تا 10 متر مي‌رسد. ساختمان داخلي آنها بنحوي طراحي شده كه داراي حداكثر لانه كبوتر باشد در يك برج بزرگ تعداد 5000 لانه شمارش گرديد و ابعاد هر لانه 30×25× 20سانتي‌متر بود.


انواع
برجها را مي‌توان بر حسب موقعيت قرارگيري و ابعاد و اندازه به 3 دسته تقسيم كرد: 1- نوع استانداردي كه در اطراف اصفهان واقع شده‌اند و هنوز پابرجا هستند 2- نوع دوم كه با فاصله‌اي از خانه‌هاي مسكوني ساخته ‌شده‌اند ظرفيت و ابعادشان نسبت به نوع اول كمتر است. 3- نوع سوم كه مستطيل شكل است و در اطراف گلپايگان در 180 كيلومتري شمال غربي اصفهان يافت مي‌شود. (در اطراف كابل برجهاي نوع سوم يافت نشده) ارزش برجهاي شخصي بخاطر نگهداري بهتر، بيشتر از برجهاي مشترك يا عمومي مي‌باشد.

كبوترخانه‌ها را از لحاظ شكل و نوع هم مي‌توان به سه دسته كلي تقسيم نمود كه عبارتند از 1- كبوترخانه‌هاي استوانه‌اي 2- كبوترخانه‌هاي مكعبي 3- كبوترخانه‌هاي چندقول (صندوقه‌اي).

1- كبوترخانه‌هاي استوانه‌اي: اين برجها به تعداد زيادي در مناطق مختلف استان اصفهان وجود دارند. از جمله در اصفهان، گورن، شهرضا، نجف‌آباد، تهدريجان و برجها از يك استوانه خارجي تشكيل شده‌اند كه براي پايداري بيشتر متمايل ساخته شده‌اند (سطح مقطع بالاي برج كمتر از سطح مقطع پايين برج مي‌باشد) و از داخل بوسيله تكيه‌گاههايي به استوانه داخلي متصل گشته‌اند. استوانه داخلي تقريبا به اندازه 2/1 تا 5/1 برابر استوانه خارجي ارتفاع پيدا مي‌كند. ارتفاع كل اين برجها 11 تا 16 متر، قطر آنها 8 تا 15 متر وضخامت آنها 8/0 تا 5/1 متر مي‌باشد.
استوانه اصلي (خارجي) در جهت عمودي توسط راهروهايي به چند طبقه (‌تا 3 طبقه) تقسيم مي‌شود. يك راه‌پله دوار راهروها را به هم متصل مي‌كند. ادامه اين راه‌پله به بام كبوترخانه‌ها، منتهي مي‌شود. راهروها بر روي طاقهاي هلالي و گنبدهاي نعلبكي شكل قرار گرفته‌اند پوشش سقف كبوترخانه‌گنبدي شکل مي‌باشد. گنبدها سوراخ شده‌اند تا پرندگان بتوانند به پايين، بالا و خارج كبوترخانه‌پرواز كنند. كبوترها از مقطع استوانه‌هاي كوچك گنبددار، فلفل‌دانه‌ها (با سوراخهايي در بدنه استوانه كوچك نه در سقف آن) كه در سطح بام با آجر چيني خانه زنبوري بنا شده وارد مي‌شوند يكي از اينها (برجهاي كوچك) بر روي استوانه داخلي سوار است و بقيه حلقه‌وار روي بام استوانه‌اي خارج قرار گرفته‌اند. تعداد آنها بستگي به پلان برج دارد.

​

دو برج هزار جريب (اصفهان، خ آزادگان و كوي دانشگاه) كه مربوط به زمان صفويه مي‌باشند. داراي يك ديوار موجدار خارجي هستند كه پايداري اين برجهاي بزرگ را بدون اضافه نمودن ضخامت ديوار افزايش مي‌دهد. اين دو برج مجموعه‌اي از 8 استوانه كوچك در اطراف يك استوانه بزرگ مركزي مي‌باشند. در نتيجه سطح خارجي و تعداد وروديها زياد شده‌اند.
فضای شگفت‌آور داخل برجها از تكرار سوراخهاي كبوترخانه 25×16×16 cmروي ديوار عمودي، اعم از اينكه در پلان انحنا داشته و يا نداشته باشد، يا نشيمنگاه گلي آن بوجود مي‌آيد. هر يك از نشيمنگاههاي گلي بصورت هرمي غير متقارن با چهار وجه غير مساوي ساخته شده است كه قاعده مربع شكل آن به سطح عمودي زير سوراخ چسبانده شده است.

تزئينات خارجي بستگي به اندازه برج دارد ولي حتي در چشمگيرترين انواع آن، احتمالا دو عمل راه دادن كبوترها به داخل و ممانعت از ورود مارها مد نظر بوده است. نوارهاي اندود گچ كه گاهي با آهك با گل اخري رنگ شده‌اند براي اين منظور مي‌باشند زيرا ممكن است مارها روي ديوار استوانه خارج با استفاده از سطح زير كاهگل به بالا بخزند قطاربندي‌هاي آجري و گچ‌بريهاي زير آن علاوه بر ايجاد پوشش تزئين روي ديوار پيش‌آمدگي‌هايي بوجود آورده‌اند كه مارها غالباً نمي‌توانند از آنها عبور كنند.
بطور كلي آجركاري ‌خانه‌خانه‌ای‌كه كبوترها اجازه ورود از طريق برجکهاي گنبددار را مي‌دهد خود يك عامل تزئيني است و معمولاً دور تا دور استوانه خارجي و داخلي بصورت نرده‌اي ساخته شده و محلي براي نشستن پرندگان مي‌باشد كنگره‌هايي مشبك دور برج نيز يكي از اجزاء تزئيني مي‌باشد لانه‌هاي كبوتران بصورت شطرنجي مي‌باشد. (براي لانه‌سازي)

2- كبوترخانه‌هاي مكعبي: كبوترخانه‌هاي مكعبي داراي پلان مستطيل شكل هستند كه در مواردي بصورت دوقلو ساخته شده‌اند. اين كبوترخانه‌ها كلاً ساده‌تر از كبوترخانه‌هاي استوانه‌اي بوده و داراي 12 تا 17 متر طول 4 تا 8 متر عرض و 8 تا10 متر ارتفاع مي‌باشند.
كبوترخانه‌هاي مكعبي كه عمدتا در گلپايگان، خوانسار و خمين قرار دارند. شبيه يك اتاق بزرگ هستند. كه در بدنة داخلي آن لانة كبوترها ساخته شده است. كبوترخانه‌هاي مذكور برخلاف ساير كبوترخانه‌ها فاقد نشيمنگاه جلوي لانه كبوتران هستند.
براي ايجاد محلي جهت نشستن كبوتران از چوبهاي كلاف كه دو ديوار طولي را به هم متصل كرده‌اند استفاده مي‌شود يعني كبوتران روي چوبهاي كلاف بين رو ديوار طولي مي‌نشينند. ضخامت ديوارها 80 سانتيمتر تا يك متر مي‌باشد. كبوترخانه‌هاي مكعبي داراي دو دريچه مي‌باشند، يكي در بالا روي بدنه كبوترخانه ‌و يكي در پايين در بالایي به منظور بازرسي، برف روبي، ورود جهت جمع‌آوري كود و در مواردی همچون زمستانهاي سخت جهت رساندن دانه به كبوترها مي‌باشد. دريچه‌هاي پائين به منظور جمع‌آوري كودهاي توليد شده تعبيه شده كه مانند همه كبوترخانه‌هاي ديگر با گل يا گچ و آجر و سنگ بسته و مهر مي‌شود.

​

تفاوتهاي برجهاي استوانه‌اي و مكعبي: برجهاي استوانه‌اي براي مناطق گرم و برجهاي مكعبي مخصوص مناطق سردسير است. در كبوترخانه‌هاي مكعبي برخلاف برجهاي كبوتر استوانه‌اي، روي بام برجكهاي ورد و خروج كبوتر وجود ندارد و ورود و خروج كبوترها از بدنه برج صورت مي‌گيرد. براي نيل به اين منظور در قسمتهاي بالايي بدنة برج استوانه‌هاي كوچك سفالي قرار داده شده است و كبوتران از طريق سوراخ اين تنپوشه‌ها به كبوترخان رفت و آمد مي‌كنند.
براي تسهيل در ورود و خروج كبوتران در بدنه خارجي برج چوبهايي نزديك تنپوشه‌ها تعبيه شده است. كبوترها ابتدا روي آنها نشسته و سپس از طريق سوراخهاي تنپوشه وارد كبوترخانه مي شود. در اينگونه كبوترخانه‌ها براي افزايش استحكام كبوترخانه‌ دو ديوار طولي را كه بيشتر در معرض خرابي حاصل از نيروي وارده هستند. توسط نيروهاي چوبي بصورت عرضی كلاف كشي كرده و دو ديوار را در نقاط متعددي به هم متصل نموده‌اند.
در كبوترخانه‌هاي مذكور بر خلاف برجهاي كبوتر استوانه‌اي ورودي كبوتران از جدارهاي اطراف است نه از برجكهاي سقفي (برجهاي مكعبي ورودي از بالا ندارد). در كمر برج يك نوار به ضخامت حدوداً يك متر از جنس گچ با آهك و گل اخري كشده شده است كه هم از بالا رفتن مارها جلوگير مي‌كند و هم جنبه تزئيني دارد. گوشه‌هاي بيروني برجها انحنا دارد كه گچ اندود است، در اين مورد نيز مسئله تزئين و حفاظت مد نظر بوده است. نماكاریهاي مشبك در بدنه خارجي و كنگره‌هاي بالاي برجها جنبه تزئيني دارد. نصب شاخ قوچ به بدنه برج هم جنبه تزئيني داشته و هم بر اساس اعتقادات محلي براي جلوگيري از چشم زخم مي‌باشد. لانه‌هاي كبوتران در كبوترخانه‌هاي مكعبي همانند كبوترخانه‌هاي استوانه‌اي بصورت يك در ميان و شطرنجي مي‌باشد.
قسمتهاي بيروني برج كبوتر مكعبي عبارتند از: 1- دريچه برف روبي 2- نوار بيروني براي جلوگيري از عبور مارها 3- سوراخهاي تنپوشه‌ها براي ورود كبوترها 4- كنگره‌هاي بالاي كبوترخان 5- دربي براي خارج كردن كود كبوتران 6- تيرك چوبي برای نشستن كبوترها 7- نوار گچي (تزئيني ـ حفاظتي).

​

3- كبوترخانه‌هاي چند قلو: برجهاي چند قلو در روستاي اخگر، سهرو و فيروزان در منطقه دلیجان وجود دارند. كبوترخانه‌هاي چند قلو از چند استوانه (كندو) تشكيل شده‌اند كه روي فضاي بين هر چند استوانه يك استوانه كوچكتر در بالا قرار گرفته است. برجهاي فوق‌الذكر بصورت 4، 8 ،10 و12 قلو بوده و قطر هر كندو حدود 5/2 متر و ارتفاع برج حدود 10 متر مي‌باشد.
در كبوترخانه‌هاي چند قلو كندوهاي مجزا توسط ديوارهايي در طول و عرض كبوترخانه به هم متصل شده‌اند و مجموعاً يك كبوترخانه‌ را ايجاد مي‌كند. برخلاف كبوترخانه‌هاي استوانه‌اي، سطح مقطع هر استوانه این كبوترخانه‌ها در ارتفاع ثابت مي‌باشد و فقط در بالا از جايي كه پوشش گنبدي استوانه‌ها شروع مي‌شود. سطح مقطع مقداري افزايش مي‌يابد (برخلاف كبوترخانه‌هاي استوانه‌اي كه سطح مقطع در بالا كاهش مي‌يابد) ضخامت ديواره كبوترخانه‌هاي چند قلو با احتساب 2 سانتي‌متر اندود كاهگل 26 سانتي‌متر مي‌باشد در صورتي كه در كبوترخانه‌هاي معكبي و استوانه‌اي اين ضخامت 80 الي 150 سانتي‌متر است. اين موضوع بيانگر سبكي چشم‌گير كبوترخانه‌هاي چندقلو و صرفه‌جويي قابل ملاحظه‌اي در مصالح مي‌باشد.

​

كندوها توسط كلافهاي چوبي (كشهاي چوبي) در ميانه و بالاي برج در دو جهت طولي و عرضي به هم دوخته شده‌اند. استوانه‌هاي كوچك بالايي كه روي فضاي بين هر چهار كندو قرار گرفته‌اند توسط كشهاي مشابه كشهاي گفته شده به هم دوخته شده‌اند. همچنين در مقاطعي درون ديواره‌هاي بين كندوها از كلاف چوبي به منظور اتصال بيشتر استفاده شده است. درون كندوها لانه‌هاي كبوتران قرار دارد.
برخلاف كبوترخانه‌هاي ديگر كه لانه‌ها بصورت يك در ميان و شطرنجی هستند در اين كبوترخانه‌ها لانه‌ها پهلوي يكديگر قرار گرفته‌اند. لانه‌ها با ابعاد 24× 16×20 سانتي‌متر هستند در جلوي هر لانه يك نشيمنگاه هرمي از جنس كاهگل ساخته شده است كه براي كبوترها محل نشستن جلوي لانه را فراهم مي‌كند. آن سمت از بدنه خارجي هر كندو كه دیواره راهروي مياني كبوترخانه را تشكيل مي‌دهد فاقد لانه كبوتر مي‌باشد. ليكن ديواره‌هاي اتصال بين كندوها در داخل كبوترخانه داراي لانه مي‌باشند.
برجهاي فوق‌الذكر داراي يك ورودي هستند كه همانند انواع ديگر كبوترخانه‌ها با سنگ و خشت و گل بسته و مهر مي‌شود. هر يك از كندوها نيز داراي يك ورودي كوچك مي‌باشند (اين وروديها هميشه بازند) از طريق ورودي‌هاي كوچك به داخل كندوها رفته و كودها را خارج مي كنند و سپس از طريق ورودي برج كودها را بيرون مي‌برند. روي هر يك از كندوها و استوانه‌هاي کوچك بالايي، يك برج مشبك وجود دارد. كبوتران از طريق سوراخهاي اين برجكها به كبوترخانه رفت و آمد مي‌كنند. استوانه‌هاي كوچك بالايي همانند كندوها داراي لانه كبوتر مي‌باشد كه كيفيت ساخت و ابعاد لانه‌ها دقيقا مشابه به لانه‌هاي كندوها مي‌باشند. پوشش سقف كندوها و استوانه‌هاي بالايي بصورت گنبد نعلبكي شكل مي‌باشد و از آنجا ساخته شده‌اند. روي بام نيز آجر فرش شده است. نوارگچي روي برجهاي چند قلو همانند تمامي انواع برجهاي كبوترخانه در كمر برج كشيده شده است.
برجهاي چند قلو در عين ظرفيت و سبكي از سادگي‌خاص نيز برخوردار هستند و تقريباً هيچگونه حالت تزئيني در آنها بكار نرفته است. در این برجها قطار‌بندي آجري و گچي كنگره‌هاي مشبك و موارد تزئيني ديگر وجود ندارد. مي‌توان گفت تنها حالت تزئيني منحصراً نوار گچي در كمر برج و افزايش پله‌پله‌اي سطح مقطع در بالاي كندوها مي‌باشند.


سازه‌
طرح اصلي برجهاي مدور، متقارن و منظم است كه عموما از يك استوانه خارجي تشكيل مي‌شده كه از درون بوسيله تكيه‌گاه‌هائي به استوانه داخلي متصل مي‌گشته. اين امر به منظور استقامت بيشتر برج و جلوگيري از سقوط آن رعايت مي‌شده است. استوانه داخلي تقريبا يك ونيم برابر ديواره‌هاي اصلی ارتفاع دارد. استوانه‌هاي داخلي و خارجي بوسيله طاقهايي بهم ارتباط مي‌يابند.
پي ‌برجها بستگي دارد به نوع و ابعاد ديواره‌ها و مصالح ساختاني كه در دسترس بوده است. قسمت داخلي غالباً خشت و قسمتهاي بيروني، پي‌، ديواره خارجي و برجكهاي فوقاني (محل ورود و خروج كبوتران) از آجر ساخته شده‌اند. مع‌ذلك لايه‌هاي خارجي به علت نفوذ باران غالبا آسيب ديده‌اند.
مصالح اصلي ساختمان كبوترخانه‌ها خشت خام، گل و كاهگل مي‌باشد. از آجر براي برجكهاي مشبك، طاق زني و آجرفرش بام استفاده شده است و از گچ براي ساختمان قطار بندي‌ها و نوار گچي استفاده كرده‌اند. در پي‌ها از سنگ لاشه و آهك استفاده شده است.. مصالح ساخت برج: گل و خشت +آجر+ آهك + گچ + كاهگل.
در مصالح اصلي كبوترخانه‌ها گاهي از چوب نيز استفاده شده است، استفاده از چوب هم براي كلاف‌كشي و هم محلي است براي نشستن كبوترها در كبوترخانه‌هايي كه فاقد نشيمنگاه جلوي لانه هستند. از تنبوشته‌هاي سفالي براي سوراخهاي ورودي استفاده مي‌شود.
شهرهاي گلپايگان، خوانسان و خمين جزء مناطق سردسير بوده و نزولات جوي بشتر بصورت برف مي‌باشد در نتيجه پوشش سقف كبوترخانه‌ها همانند خانه‌هاي روستايي اين مناطق از تيرهاي چوبي تشكيل شده‌اند كه روي آنها را با پوشال و شاخ و برگ ريخته و با كاهگل مي‌پوشانند.

​

مسئله‌اي كه به علت پرواز دسته جمعی کبوتران ممکن است به وجود آید رزنانسی است که در اثر پرواز 11 هزار کبوتر به طور همزمان به وجود می‌آید. زمانی که این پرندگان به پرواز درآيند در اثر پرواز و بال و پر زدن آنها هوا متراكم شده و به بدنه برج برخورد مي‌كند، باز مي‌گردد و دوباره به بدنه برج برخورد مي‌كند. برخوردهاي پي در پي هوا به بدنه برج باعث ايجاد ارتعاشات جديدي مي‌شود. چنانچه ارتعاشات ياد شد با ارتعاشات خود برج هم دامنه شود باعث تقويت ارتعاشات سازه برج مي‌شود كه به اين پديده تشديد گفته مي‌شود.
در حالت تشديد برج با دامنة بزرگتري ارتعاش خواهد كرد. با توجه به اينكه مصالح برج عمدتاً از خشت و گل مي‌باشد با افزايش دامنه ارتعاش پايداري برج به خطر خواهد افتاد براي جلوگيري از حالت تشديد و ممانعت از افزايش دامنه ارتعاشات بدين گونه عمل شده كه: بوسیله بام، استوانه داخلي وخارجي به هم متصل شده‌اند. علاوه بر آن با ساختن يك طبقه در ميان برج و همچنين ساختن طاقهايي بين استوانه داخلي و خارجي (دستك بين دو استوانه) نقاط مختلف استوانه‌ها را به هم متصل كرده‌اند، اتصالات مذكور باعث شده كه طول مؤثر طره موجود كاهش يافته و سختي سازه افزايش يابد. با كاهش طول موثر و افزايش سختي سازه دامنه ارتعاشات برج نيز بطور قابل ملاحظه‌اي كاهش خواهد يافت در نتيجه چنانچه ارتعاشات حاصل از پرواز كبوترها با ارتعاشات برج هم دامنه بشود. تغیير و افزايش دامنه ارتعاشات برج چندان زياد نخواهد بود و از آثار مخرب پديده تشديد جلوگيري خواهد شد.
طراحي و انتخاب سايت‌هاي دايره‌اي براي ساخت كبوترخانه با فضاهاي تو درتو در مقاومت بالاي آن نقش داشته است. نقل شده است كه مارها قادر به بالا رفتن از سطوح منحني مانند استوانه نيستند، سياح بزرگ فرانسوي در قسمتي از سفرنامه خود مي‌نويسد: «كبوترخانه هاي عظيم ايران شش بار بزرگتر از بزرگترين پرورشگاههاي ماست .اين برجها را از آجر بنا مي كنند و رويش را گچ و آهك مي كشند و در تمام سطوح داخلي ديواره برج از بالا به پايين سوراخهايي تعبيه شده تا كبوتران در آنها آشيانه كنند.
توجه به ابعاد طرح توسعه افقي و عمودي و ساخت كبوترخانه‌هاي پلكاني و طبقه طبقه بودن بنا، راحتي بازسازي و مرمت را به دنبال داشته است. در مناطق گرم و خشك كه حضور آب جاري امكان پذير نبوده، با احداث چاه و ايجاد جايگاههاي «آبشخور» امكان استفاده كبوتران از آب را فراهم مي ساختند. همچنين ساختمان برج‌هاي كبوتر حالتي متراكم و بهم فشرده‌ دارد.
آسيب‌شناسي كبوترخانه‌ها
با تغييرات زندگي انسان‌ها طي صد سال گذشته كم‌كم كبوترخانه‌ها نيز جايگاه پيشين خود را از دست دادند، مالكيت اين برج‌ها كه بيشتر موروثي و برخي متعلق به حاكم بود با تغييرات ايجاد شده در وضعيت كشت و كار بي‌معني شد، زماني برج‌ها خريد و فروش مي‌شدند اما با ورود كودهاي شيميايي ارزان‌تر و سهل‌الوصول‌تر ديگر جايي براي كبوترخانه‌ها و تحمل زحمت جمع‌آوري فضله و تهيه كود از آنها باقي نمي‌ماند، گسترش شهرها باعث شد اطراف كبوترخانه‌ها مسكوني شود كه اين مساله باعث فراري شدن كبوترها و عدم رغبت آنها به آشيانه‌سازي در برج‌ها شد. زمين‌هاي زراعي كه مسكوني شدند، كبوترها نيز مهاجرت كردند يا طعمه شكارچيان شدند در اواخر دوره قاجاريه شكار بي‌رويه كبوتر و يكي از تفريحات حاكم اصفهان بود ه اين خود از عوامل كاهش تعداد كبوتر بود.
ارنست هولستر نيز در كتاب خود به قحطي سال 1870 ـ 1869 در اصفهان اشاره مي‌كند كه باعث شد عده‌ زيادي كبوتر كشته و پراكنده شوند، او مي‌گويد: «بسياري از كبوترخانه‌ها نيز در اثر اهمال در همي ريختند و خراب شدند.»‌
با توجه به مسائل ياد شده شايد بتوان عوامل اصلي كه باعث از بين رفتن اين برجها شده‌اند را بصورت زير خلاصه نمود:
1- با بررسي كه در برجهاي اصفهان و حومه به عمل آمد، معلوم گرديد كه برجها نسل اندر نسل از پدر به فرزند رسيده و بيشتر آنها متعلق به ورثه مالكین قبلي مي‌باشد. در آن موقع كه بين ماليكن اخلاف بروز مي‌نمود هر يك از شركا بنا به مصالح خود برج را رها كرده و بدين ترتيب تعميرات برج به موقع انجام نمي‌شد. عدم رسيدگي به كبوتران بويژه دانه‌ريزي در فصل زمستان باعث مهاجرت كبوتران و از فعاليت افتادن تدريجي برج مي‌شد. بطوريكه با گذشت يك نسل برجي‌ آباد تبديل به برجي متروكه و مخروبه مي‌گرديد.
2- در انتخاب محل برج بايستي دقت شود كه اطراف آن سرصداي زياد نبوده و صحرا براي دانه خوردن وجود داشته باشد. بطوريكه كبوتران راحت خوراك پيدا كنند. در يك قرن اخير به علت گسترش شهرها و دهات و ازدياد جمعيت و سروصداي وسايط نقليه و غيره، تعداد زيادي از اين برجها به علت مهاجرت كبوتران از فعاليت بازمانده‌اند در اين مورد مي‌توان برجهايي كه در اطراف جاده‌هاي جديد الاحداث قرار گرفته‌اند را نام برد.
3- به علت بالا رفتن بي‌رويه قيمت زمينها و تبديل زمينهاي زراعت به مسكوني، ايجاد واحدهاي صنعتي و مسكوني، بهره‌برداري تعدادي از برجها را غير ممكن ساخته، حتي در بعضي موارد ديده شده كه برجها را به علت فوق تخريب نموده‌اند.
4- دست شكارچيان بايد را از تيراندازي در حدود برجها كوتاه گردد. زيرا اگر شكارچيان به برجي رخنه نمايند با اينكه عملاً تا حدود 500 متري تيراندازي به كبوتران برج ممنوع مي‌باشد در مدت كوتاهي اكثر كبوتران را شكار نموده و باعث فرار كبوتران ديگر خواهند شد در نتيجه برج نيز متروك و از بین مي‌رود.
5- ساختمان برج بويژه فضاهاي داخلي لانه‌هاي كبوتر بايد به نحوي باشد كه كبوتران با كمال آرامش در آن به توليد نسل بپردازد و هواي داخلي برج مطلوب بوده و گرمي لازم را جهت سكونت كبوتران داشته باشد به تجربه ثابت گرديده كه برجهايي كه سرد هستند به ندرت كبوتر به خود جذب مي‌كنند.
6- برج بايستي در زمستان كه صحرا فاقد دانه است دانه ريزي شود بدين معني كه مالك براي اينكه كبوتران به برج ديگري نروند موظف است هر چند روز يك مرتبه در روي بام يا خارج از برج ارزن، گندم و يا ساير دانه‌هايي كه كبوتران در برج مصرف مي‌كند بريزد. گرچه اين دانه‌ريزي دستي داراي هزينه زيادي است ولي در عوض كبوتران در برج باقي مانده و حتي ممكن است كبوتران برج ديگر را به خود جذب كنند.
7- برجها را بايد تا حد امكان از آفت حفظ و حراست نمود. آفت اكثر برجها مار، شاهين، او، بوف، نوعي موش و خانه لك‌لك مي‌باشد. مارها در بيشتر برجها رخنه مي‌نمايند و براي جلوگيري از ورود آنها به داخل برج، از كمربند گچي اصطلاح محلي ‌نشنان گچي نيز مي‌گويند، بايد استفاه شود و اين کمربند گچي در تمام برجها ديده مي‌شود و چنانچه مار بخواهد از آن عبور كند به علت صاف بودن سطح گچ به پايين مي‌افتد ولي اگر سوراخ يا رخنه‌اي در پائين كمربند وجود داشته باشد، مار به داخل برج نفوذ مي‌كند و در مدت كوتاهي باعث اتلاف و از بين رفتن تعداد زيادي كبوتر خواهد شد. با همه تدابيري كه در اين مورد به كار مي‌بندند، چنانچه مارها به داخل برج نفوذ كنند، براي از بين بردن آنها از شير و پودر آهك استفاده مي‌كنند. نحوه عمل بدين ترتيب است كه در طشتي مقداری شير یا ماست ريخته و آنرا در داخل برج در كف چنان قرار مي‌دهند كه طشت با سطح خاك همطراز باشد بعدا در اطراف آن حلقه‌اي از پودر آهك مي‌ريزند، مار چون علاقه وافري به شير دارد با گذشتن از روي پودر آهك بطرف شير مي رود كه آغشته شدن پوشش به پودر آهك باعث مرگ او خواهدشد.
8- در حال حاضر به علت وجود كودهاي شيميايي و ديگر كودها استفاده از كود كبوترخانه‌ها با توجه به هزينه گزاف آن مقرون به صرفه نبوده و از اين جهت ماليكن و يا كشاورزان حاضر به نگهداري و آباداني و حتي تعمير برجها نمي‌باشند.
9- يكي ديگر از علل خربي برجها عدم رسيدگي به تعميرات برجها نفوذ آب از صحراهاي اطراف به پي‌هاي برج و همچنين برف و باران در برجها و نداشتن شیب صحيح و ناودانهاي مربوط به بام برج مي‌باشد.

​

منابع:
1- متحدين، حبيب الله. كبوترخانه ها اعجاز معماري ايراني. روزنامه همشهري سه شنبه ۳۱ تير ۱۳۸۲- سا ل يازدهم - شماره ۳۱۱۴.
2- سايت اينترنتي خبرگزاري ميراث فرهنگي - www.chn.ir
3- سايت اينترنتي معمارن – www.memaran.com
4- هادي‌زاده، سعيد. كبوترخانه‌ها: الگوي بهره‌برداري احترام آميز از طبيعيت. پيش‌چاپ مقالات نهمين كنفرانس بين‌المللي مطالعه و حفاظت و معماري خشتي. ص 308. انتشارات ميراث فرهنگي.1382
5- پرتويي، مسعود. بحثي پيرامون ضرورت شناسايي آثار گمنام تاريخي در ايران. اينترنت
6- رنجبر كرماني، علي‌محمد. جزوه كلاسي آشنايي با معماري ايران.
7- آشنايي با ميراث هنري و فرهنگي ايران. دورة پيش‌دانشگاهي هنر. وزارت آموزش و پرورش. سازمان پژوهش و برنامه‌رييزي آموزشي. چاپ سوم 1381

​

http://nbpars.com/static-1019.html

 

[Seti.Star]

کبوترخانه‌های مصر و ایده‌ای برای طراحی

کبوترخانه‌های مصر و ایده‌ای برای طراحی

کبوتر بخشی از رژیم غذایی مردم مصر و کبوترخانه‌ها بناهایی خشتی می‌باشند که بصورت عوارض کوهستانی مصنوعی قابل روئیت می‌باشند. استفاده از کود کبوترها و به همین دلیل ساخت بسیار زیاد کبوترخانه‌ها نیز تبدیل به بخشی از هویت معماری مصر شده است. گونه‌های مختلفی از کبوترخانه‌ها می‌توانند در سراسر جهان با ویژگی‌های گوناگونی یافت شوند، همچون ایران، اسپانیا و... .جالب است بدانید که کبوترخانه‌های مصری ایده‌ای برای طراحی معماری بنام Vicente Guallart شده که در پروژه‌ای بنام The Re-Naturalization of Territory با تابعیت از معماری گلین در شهر تاراگونا اسپانیا برای ساخت مرکز بیوتکنولوژی و سینما اقدام به طراحی نموده است.
​

تصاویر بالا: کبوترخانه‌های موجود در بافت تاریخی مصرتصاویر پایین: ایده‌هایی که معمار بر اساس این کبوترخانه‌ها گرفته است

​

منبع: سایت معماری گلین​

Read more: http://mehrazi.ir/index.php?option=com_content&task=view&id=485&Itemid=46#ixzz1i9BQSVQy​

 

[E . H . S . A . N]

کبوتر و کبوترخانه های اصفهان

کبوتر و کبوترخانه های اصفهان

نویسنده: آذری دمیرچی،علاءالدین

نشریه: فرهنگ و هنر » هنر و مردم » اردیبهشت 1351 - شماره 115 - (4 صفحه - از 34 تا 37)

______________________________

چکیده :





.
.
.
.

 

[E . H . S . A . N]

مقایسه برخی ویژگی ها و کارکردهای کبوتر خانه های ایران و انگلستان

مقایسه برخی ویژگی ها و کارکردهای کبوتر خانه های ایران و انگلستان

نویسنده: میرزایی،سید آیت الله

نشریه: جامعه شناسی و علوم اجتماعی » علوم اجتماعی(دانشگاه علامه طباطبائی) » بهار 1386 - شماره 37

________________________

چکیده :





.
.
.

 

[mpb]

کبوتر خانه ها رازهای ناشناخته

کبوتر خانه ها رازهای ناشناخته

ایران، سرزمینی است به قدمت تاریخ، سرزمینی که جای جای آن یادگارهایی از گذشته بههمراه دارد و میراثی کهن از یک تمدن و فرهنگ و این میراث آینه ایست که نیاکان ما آن را بر جا نهاده اند تا بنگریم آنچه براین سرزمین گذشت و آینده را بر خشت خشت این بنای کهن ، بر پا داریم. نگاهی گذرا به بناها و تاریخ ایران انداختیم ودر این میان برج هایی دیدیم که استوار و بلند در پهنای دشت های اصفهان ایستاده اند. بناهایی ساخته شده از خشت خام ، کاه گل و گل که سالیان دراز است استوار و پا برجامانده اند و می توانند برای ما نمونه ای جالب از مقاومت و ایستایی یک بنا باشد. در این تحقیق قصد داریم به معرفی این برج ها و کاربرد آنها و بیان مختصر تاریخچهای از آن بپردازیم و سازه ومصالح این برج ها را بررسی کنیم تا راز استواری این بناها را در یابیم.همچنین نمونه هایی از این برجها مثل "برجهای صحرای دستگرد ، برج امام خمینی ، برج گورت ، برج ردان و برجهای هزار جریب "با عکسهایی از آنها مورد بررسی قرار گرفته اند.در پایان به چگونگی امنیت و دلایل خرابی و انهدام آنها می پردازیم تا راههای حفظ این گنجینه های با ارزش را بیابیم. کبوتر خان یا کبوتر خانه محلی است که کبوتر در آن آشیانه می سازد. برج کبوتر چنین تعریف شده است: " در ایران رسم است که عمارت بلند چشمه چشمه در صحرا می سازند و آن خاصه برای کبوتران است. موسوم به برج کبوتر" ساخت کبوتر خانه را می توان به نوعی شاهکاری هنری دانست .کبوتر خانه ها را در مناطقی بنیان می نهادند که از اقلیمی کویری بهره مند بود مصالح و متد ساخت نیز متاثر از شرایط محیطی. چون بافت معماری که گل رس و کاه و نمک بنیادش را بانی بودند و مقاوم در برابر سرما و گرما و عایقی حرارتی و در عین حال صوتی تا آرامش کبوتران اندرون کبوتر خانه را تامین نماید . غالب کبوتر خانه ها به واسطه بهره گیری از حد اکثر فضا به شکلی استوانه مانند ساخته می شدندتا لانه های بیشتری را در خود جای دهند . طراحی ورودی به اندازه ای بود تا کبوتران را به داخل پذیرا باشد و میهمانان نا خوانده را به اندرونی راهی نباشد و در عین حال بدنه کاهگلی مانع از زاد و ولد حشرات موذی چون ساس و کنه می گردید به جهت استحکام هر چه بیشتر درون را با تیرچه های متقاطع مسلح می نمودند و سطح بیرونی را ساروج اندود تا مانع از فرسایش محیطی گردد . در بخش میان تهی بالای کبوتر خانه نیز دریچه هایی به جهت تبادل حرارتی و آمد و شد جریان هوا به داخل کبوتر خانه که قرابتی بسیار با بادگیرها استانهای کویری ایران دارد و در میان کبوتر خانه نیز حفر چاهی به جهت تامین آب شرب کبوتران در صورت نزدیک نبودن آبگیر و جوی و رودخانه حفر می کردند. صاحبان کبوتر خانه ها به ۳ ماه به یک بار برای جمع آوری فضولات به داخل کبوتر خانه ها وارد می گشتند و کود حاصل را جمع آوری می نمودندکه از برای صیفی جات و میوه های جالیزی بسیار مفید می بود حال باید در نظر آورد میزان کود استحصال گشته را بر مبنای آمار کبوتران موجود در کبوتر خانه که گاهی به بیش از ۷۰۰۰هزار جفت را بالغ می گردید و رقم ۷۰.۰۰۰ کیلوگرم در سال که عایدی ارزشمندی را از برای کشاورزان به همراه داشت . کبوترخانه‌ها ظاهراً برجهايي هستند که کبوتران در آنها خانه مي‌کنند. من هم همين‌قدر بيشتر درباره‌ي اين پديده نمي‌دانستم تا اين‌که تازگي مطلبي خواندم و فهميدم که نه، انگار ماجرا خيلي جدي‌تر از اين حرفهاست! در آنجا ضمن شرح و توصيف اين «بناهاي سترگ و شکوهمند» نوشته بود: «معمار ايراني به دليل نگاه عالمانه به اقليم و علم زيستشناسي، عجايبي حيرتبرانگيز و ماندگار را در اين سياره خاكي تحت عنوان كبوترخانههاي ايراني خلق كرده و چه زيبا، اين هماهنگي برجهاي به رنگ خاك (برخلاف برجهاي به رنگ آب[با سياره خاكي ]که دو سومش هم آب است) در وحدت از روزگاران پيش به يادگار مانده است، كه حقيقتاً سزاوار است به آنها برتر از عجايب هفتگانه عالم نگاه كرد.» قطر سوراخهاي ورودي كبوتران (هر کبوتر يک سوراخ ورودي دارد و يک سوراخ خروجي!) به داخل برجها به اندازهاي ساخته شده است كه تنها كبوتران ميتوانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند. جالب توجه اين كه براي دقت يك اندازه بودن قطر سوراخهاي كبوتر بويژه در كبوترخانههاي سبك گلپايگان و خمين از تنوشه (لولههاي سفالي) استفاده ميشده تا سوراخها يكسان اجرا شود... و براي اين که خيال نکنيد مردم ما بدون بهره گيري از علوم زمانه و حتی علوم زمانهاي بعد همينطور ديمي کبوترخانه مي‌ساختند بدانيد که براي ساختن اين بناهاي عجيب غير از علم «دفع دشمنان کبوتر» « از علوم ديگر در ساخت برجهاي كبوتر همچون استفاده از دانش فيزيك با توجه به اصل تشديد ( رزنانس) به منظور توجه و پرواز همزمان دستهجمعي حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار كبوتر در اثر برخاستن ناگهاني كه ارتعاشات بسيار قوي را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است. هندسه و رياضيات به خاطر به حداكثر رساندن سطح در حجمي ثابت و بهرهگيري از اصول زيباشناختي آن چشمگير است. دانش جانورشناسي و روانشناسي جانوري از ديگر علومي است كه در ايجاد تجهيزات دفاعي كبوترخانه و نيز تمهيدات مكانيكي، بيولوژيكي و شيميايي براي مبارزه با دشمنان كبوتر اعمال ميشده. همچنين از علوم آب و هواشناسي، گياه شناسي و ساير علوم بهره برده شده است.»! شاردن سياح بزرگ فرانسوي در قسمتي از سفرنامه خود مينويسد:«كبوترخانههاي عظيم ايران شش بار بزرگتر از بزرگترين پرورشگاههاي ماست.»! و «ايران مملكتي است كه بهترين كبوترخانه‌هاي جهان در آنجا ساخته ميشود.»! مجموعه ی کبوتر خانه های اطراف اصفهان ، که شاردن تعداد آنها را 3000 بر شمرده است هم اکنون در حال نابودی است . ( به دلایل نابودی آنها اشاره خواهد شد. ) طبق آمارهایی که در سال 1365 از کبوتر خانه های موجود تهیه شده است تعداد انها فقط 606 عدد، اعم از فعال و مخروبه بوده است. وضعیت کبوتر خانه های مناطق دیگر ایران ، قمشه ، نجف آباد ، خوانسار ،خمین و گلپایگان و بازمانده های آن در استان آذربایجان و یزد از این هم بدتر است. گفتنی است از نظرتاریخ علم و معماری نیز این بناها قابل مطالعه و تأمل هستند. در این بناها که زیبایی و کارآمدی آنها چنان به هم آمیخته است که جدایی ناپذیر به نظر می آیند،ازعلومی همچون فیزیک ، ریاضیات جانورشناسی، روانشناسی جانوری و آب و هواشناسی و غیره استفاده شده است. این کبوتر خانه ها به خاطر تنوع بسیار در شکل و اندازه و تکرار موزون آنها و هماهنگی آنها با طبیعت و زیبایی های اطراف و به ویژه بافت و فضاهای اعجاب آور و هماهنگ درونی آنها می تواند یکی از جاذبه های نادیده انگاشته ی جهانگردی در اصفهان به شمار آید. جمع آوری فضولات کبوتران به عنوان کود ، دور کردن کبوتران از مزارع جهت جلوگیری کردن از آسیب رساندن به مزارع و شکار کردن کبوتران و استفاده کردن از گوشت آنها از اهداف احداث این بناهاست. قسمت عمده ی این فضولات د ر حاصلخیزی زمینهای زراعتی و مقدار کمی هم در د باغی به مصرف می رسیده است. این فضولات در زندگی اقتصادی زارعان محلی نقش مؤثری داشته . به همین علت مهم کبوتران نزد آنها کم و بیش مقدس بوده اند. با مروری بر نوشته های مستشرقین و جهانگردان در طی سه قرن گذشته می توان نتیجه گرفت که قدمت این برج ها به درستی معلوم نیست. ولی آنچه مسلم است از حدود 700 سال قبل ، برج های کبوتر در اصفهان خرید و فروش می شده و حتی صاحبان آنها به علت در آمد قابل توجهی که از این برج ها عایدشان می گردیده همه ساله مبلغی به عنوان مالیات به دولت های وقت پرداخت می کردند برای دریافت فایل کامل مقاله اینجا کلیک کنید. منبع:معماران	​
​
​
​

 

[mpb]

مطالعات معماری کبوتر خانه

مطالعات معماری کبوتر خانه

چکیده:
کبوترخانه‌ها یا کفترخانه‌ها، که بدان‌ها کبوترخان نیز اطلاق می‌شده، ساختمان‌هایی کهن هستند [۱] که معمولاً به شکل استوانه ساخته می‌شده‌اند. کبوترخانه‌ها برای گردآوری کود کبوترها و دیگر پرندگان، جهت مصارف کشاورزی ساخته می‌شده‌است. [۲] کود کبوتر در گذشته استفاده های بسیاری در صنعت نیز داشته، از جمله صنعت دباغی در چرم سازی و ساخت باروت. از این رو شاه عباس صفوی مالیات نسبتا سنگینی بر کبوتر خانه‌ها بست.

دریافت فایل:

http://s5.picofile.com/file/8122550376/کبوتر_خانه_معمار_آنلاین.rar.html

منبع: معمار آنلاین

 

[دانشجوي كامپيوتر]

کبوترخانه؛ اعجاز معماری ایرانی

کبوترخانه؛ اعجاز معماری ایرانی

معماری دیزاین: معماران ایرانی به دلیل نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست شناسی، عجایبی حیرت انگیز و ماندگار با عنوان کبوترخانه های ایرانی خلق کرده اند که حقیقتا سزاوار است به آنها به عنوان آثاری برتر از عجایب هفتگانه عالم نگاه کرد.

​

کبوترخانه های ایرانی مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته مانده اند این در حالی است که این برجهای زیبای کبوتران به عنوان زیرساخت تاسیسات کشاورزی در تمام سرای ایران از کناره های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویر یزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادیهای این سرزمین حضوری پیوسته داشته است.

​

تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای کبوتر وجود داشته است و استان یزد نیز در شهرستان میبد یکی از زیباترین کبوترخانه ها را در خود جای داده است.

طراحی و عملکرد کبوترخانه ها بسیار جالب و عالمانه بوده به گونه ای که در جذب کبوتران و خلق زیستگاهی امن برای کبوتر، حیرت برانگیز بوده است.

کبوترخانه ها مانند دژ نظامی در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نیستند، مقاوم و نفوذ ناپذیر بوده است.

ساختار معماری کبوترخانه به گونه ای بوده که نه تنها در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ فکر و اندیشه شده، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برجها راهی نبوده است زیرا نحوه ساخت این کبوترخانه به گونه ای بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تأمین می کرده است.

​

فضای داخلی کبوترخانه ها گاه محل اجتماع بیش از 25 هزار کبوتر بوده است

دقت در اجرای این برجهای کبوتر به حدی بوده است که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می رسانیده زیرا اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه راه می یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی کرد و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می شد.

فضای داخلی کبوترخانه آن چنان امن و مفرح بود که گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار کبوتر می شد.

آشیانه ها آنچنان زیبا و منظم با مدولهای یک شکل و از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و به گونه ای بوده است که باد در فضای آن جاری بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است.

همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهکارهای معماری یعنی کبوترخانه های ایرانی شده است.

قطر سوراخهای ورودی کبوتران به داخل برجها به اندازه ای ساخته شده است که تنها کبوتران می توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند.

​

عملکرد اقتصادی کبوترخانه ها در گذشته بر کسی پوشیده نیست زیرا این مکانها زمانی کارخانه ساخت مرغوبترین کود جهان شناخته می شدند

معماری زیبای کبوترخانه های ایرانی همراه با عملکرد اقتصادی آن یعنی کارخانه ساخت مرغوب ترین کود شناخته شده در جهان بر کسی پوشیده نیست.

​

از علوم دیگر در ساخت برجهای کبوتر همچون استفاده از دانش فیزیک با توجه به اصل تشدید به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است.

هندسه و ریاضیات به خاطر به حداکثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیباشناختی آن چشمگیر است.

دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر علومی است که در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه و تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر اعمال می شده است.

معماری داخلی کبوترخانه ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به سبب گستردگی و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده است.

​

کبوترخانه ها از تجربیات ارزنده کشاورزی سنتی یزد و اصفهان است و در یزد دو برج کبوترخانه میبد و کسنویه باقی مانده است

ساخت کبوترخانه یکی از تجربیات ارزنده کشاورزی سنتی یزد و اصفهان است که در استان یزد دو کبوترخانه میبد و کسنویه باقی مانده است.

برج کبوترخانه میبد در جنوب شرقی باروی قدیم میبد (محل کنونی فرمانداری میبد) واقع است و بنا از خارج به صورت برجی مدور و آراسته به نقشهای ویژه و از داخل دارای سه طبقه و مجهز به هزاران لانه برای جلب و نگهداری پرندگان مهاجر است.

برج کبوترخانه هم به لحاظ حمایت از پرندگان بی پناه و هم به جهت استفاده ای که در گذشته از کود آنها برای کشاورزان می کردند قابل توجه است.

قدمت برج کبوترخانه میبد به دوران قاجار بر می گردد و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

این برج به صورت استوانه ای ساخته شده و دارای تزئینات قطاربندی آجری و گچی است که مانع تردد مارها به داخل برج می شود ولی در برجهای مکعبی و چند قلو ترفندهای دیگری مانند ایجاد قوس به داخل انجام شده و زمانی که کبوتران احساس خطر می کنند به طور ناگهانی به پرواز در می آیند که این امر موجب ایجاد ارتعاشی داخل برج می شود و برای رفع این مشکل، علاوه بر ساختن یک طبقه در میانه برج، طاق هایی بین استوانه خارجی و داخلی ایجاد کرده اند تا طول برج کاهش یافته تا ضمن استحکام سازه از ارتعاشات نیز جلوگیری می کند.

نوارهای گچی اطراف دیوار، تله مارگیر، گنبد کنگرهای و طاق بندی با گچبری های خاص از دیگر ویژگیهای برج کبوترخانه میبد است.

ساخت کبوترخانه، یکی از تجربیات ارزنده کشاورزی سنتی یزد و اصفهان است که در استان یزد دو کبوترخانه میبد و کسنویه باقی مانده است.

پیش از رواج کودهای شیمیایی کشاورزان مناطق کویری یزد و اصفهان از فضله پرندگان برای افزایش بهره وری خاک استفاده می کردند و برای این منظور بناهایی که کبوترخانه نامیده می شد، در اطراف آبادیها می ساختند.

​

کبوترخانه ها و سیاحان خارجی

کبوترخانه های ایرانی مورد توجه بسیاری از سیاحان و گردشگران خارجی بوده و ابن بطوطه مراکشی ظاهرا اولین سفرنامه نویسی بوده که درباره کبوترخانه ایرانی سخن گفته است.

او در سفر طولانی خود در حدود پنج قرن قبل (۴۷۷ سال پیش) می گوید: این کبوترخانه ها را بین راه قریه فیلان و اصفهان دیده است: "قیلان قریه بزرگی است که بر روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد زییایی وجود دارد. آن روز تیر از وسط باغها و آبها و روستاهای زیبا که برجهای کبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم...»

علاوه بر ابن بطوطه در قرنهای بعد نیز سیاحان بسیاری راجع به برجهای کبوترخانه اصفهان و یزد مطالب بسیاری نوشته اند.

عملکرد پرسود کبوترخانه ها در کشاورزی مغفول مانده است

کبوترخانه در گذشته در اقتصاد کشور نیز تاثیرگذار بوده اند به نحوی که غازان خان مغول در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران انجام داد، فرمانهایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانه ها صادر کرد و بی انصافی است که از این همه دانش و تحصیل این آثار بی بهره باشیم و هیچ کاری در خور عظمت آنها انجام ندهیم و هر روز شاهد فروریختن این مواریث فرهنگی و هنری باشیم.

​

متاسفانه عملکرد پرسود این بناهای با ارزش که در کار کشاورزی بنیادی حیاتی دارد، بر جامعه ما پنهان مانده است.

این بناهای شگفت آور، کارخانه ساخت مرغوبترین کود شناخته شده جهان هستند.

جهانیان ایرانیان را حساس ترین انسانهای جهان معاصر در حفظ و حراست از آثار باستانی خویش می دانند به همین دلیل بر ماست که چون گذشته در حفظ مواریث فرهنگی از جمله اندیشه دل سوزانه برای بازمانده این برجهای دل انگیز کبوتران که هر کدام یک جاذبه توریستی است، با یکدلی و همکاری سازمان میراث فرهنگی، سازمان ایرانگردی و جهانگردی، سازمان حفظ محیط زیست، وزارت جهاد کشاورزی، دانشکده های باستان شناسی و معماری و سایر سازمانهای مرتبط، در حفظ این آثار اعجاز برانگیز معماری که زیرساخت ارتقای صنعت کشاورزی این مرز و بوم است، همت کنیم.

برترین ها

 

[Ashkan-kamrani]

آشنایی با کبوترخانه+عکس

آشنایی با کبوترخانه+عکس

کبوترخانه‌ها یا کفترخانه‌ها، که بدان‌ها کبوترخان نیز اطلاق می‌شود، ساختمان‌هایی کهن هستند که معمولاً به شکل استوانه ساخته می‌شده‌اند.

فرهنگ بزرگ سخن کبوترخانه یا کبوترخان را چنین معنی کرده است: «برجی که برای کبوتران ساخته می‌شود‌/ منفذی در زیر حمام‌های قدیمی برای انتقال حرارت ساخته می‌شد.»
همچنین در فرهنگ معین، آمده است: «محلی که کبوتر در آن آشیان سازد. در برخی نواحی، برج‌هایی می‌ساختند به نام مذکور.»
اما در لغت‌نامۀ دهخدا، آمده است:کبوترخانه؛ برج حمام‌/ برج کبوتر‌/ کفترخان‌/ کبوترخانه‌/ باروگونه‌ای که کنند و در آن لانه‌های کبوتران سازند‌/ در اصطلاح بنایی سوراخ‌ها که در زیر حمام برای نقل حرارت سازند. جایی که برای کبوتران اهلی سازند‌./ کبوترخان‌/ ورده‌/ آنجا که کبوتران خانه کنند‌/ برج کبوتر‌/ بنایی که به آشیانهٔ کبوتر اختصاص دارد و آن معمولاً به‌صورت برجی باشد و اندر وی برجی و کبوتر خانه‌ای ساخت.»
کبوترخانه‌ها برای گردآوری کود کبوترها و دیگر پرندگان، جهت مصارف کشاورزی ساخته می‌شده ‌است. کود کبوتر در گذشته استفاده‌های بسیاری در صنعت داشته، از جمله صنعت دباغی در چرم سازی و ساخت باروتبه همین دلیل در زمان شاه عباس صفوی مالیات نسبتا سنگینی از کبوترخانه‌ها گرفته می‌شد. از دیرباز، برای استفاده از گوشت و کود کبوتران، ساختن کبوترخان معمول بوده است.
ساخت چنین بناهایی در حوالی اصفهان و یزد معمول بیشتر رواج داشته ‌است. کبوترخانه‌های کوچک و بزرگ ایران بر حسب اندازه میان هزار تا ۴۰ هزار کبوتر را در خود جای می‌دهند.
طراحی و عملکرد کبوترخانه‌ها بسیار جالب و عالمانه بوده به گونه‌ای که در جذب کبوتران و خلق زیستگاهی امن برای کبوتر، حیرت برانگیز بوده است.
کبوترخانه‌ها مانند دژ نظامی در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نیستند، مقاوم و نفوذ ناپذیر بوده است. ساختار معماری کبوترخانه به گونه‌ای بوده که نه تنها در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ فکر و اندیشه شده، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برج‌ها راهی نبوده است.
زیرا نحوه ساخت این کبوترخانه به گونه ای بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تأمین می‌کرده است. دقت در اجرای این برج‌های کبوتر به حدی بوده است که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می‌رسانیده. زیرا اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه راه می‌یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی‌کرد و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می‌شد.
فضای داخلی کبوترخانه آن چنان امن و مفرح بود که گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار کبوتر می‌شد. آشیانه‌ها آنچنان زیبا و منظم با مدل‌های یک شکل و از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و به گونه ای بوده است که باد در فضای آن جاری بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است.
همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهکارهای معماری یعنی کبوترخانه‌های ایرانی شده است. قطر سوراخ‌های ورودی کبوتران به داخل برج‌ها به اندازه‌ای ساخته شده است که تنها کبوتران می‌توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند.
معماران ایرانی به دلیل نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست شناسی، عجایبی حیرت انگیز و ماندگار با عنوان کبوترخانه‌های ایرانی خلق کرده‌اند که حقیقتا سزاوار است.
کبوترخانه‌های ایرانی مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته مانده‌اند این در حالی است که این برج‌های زیبای کبوتران به عنوان زیرساخت تاسیسات کشاورزی در تمام سرای ایران از کناره های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویر یزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادی‌های این سرزمین حضوری پیوسته داشته است.
تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای کبوتر وجود داشته است و استان یزد نیز در شهرستان میبد یکی از زیباترین کبوترخانه‌ها را در خود جای داده است.
طراحی و عملکرد کبوترخانه‌ها بسیار جالب و عالمانه بوده به گونه‌ای که در جذب کبوتران و خلق زیستگاهی امن برای کبوتر، حیرت برانگیز بوده است.
معماری زیبای کبوترخانه های ایرانی همراه با عملکرد اقتصادی آن یعنی کارخانه ساخت مرغوب‌ترین کود شناخته شده در جهان بر کسی پوشیده نیست.
از علوم دیگر در ساخت برج‌های کبوتر همچون استفاده از دانش فیزیک با توجه به اصل تشدید به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است.
هندسه و ریاضیات به خاطر به حداکثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیباشناختی آن چشمگیر است.

دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر علومی است که در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه و تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر اعمال می شده است.
معماری داخلی کبوترخانه ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به سبب گستردگی و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده است.
ساخت کبوترخانه یکی از تجربیات ارزنده کشاورزی سنتی یزد و اصفهان است که در استان یزد دو کبوترخانه میبد و کسنویه باقی مانده است.
پیش از رواج کودهای شیمیایی کشاورزان مناطق کویری یزد و اصفهان از فضله پرندگان برای افزایش بهره وری خاک استفاده می کردند و برای این منظور بناهایی که کبوترخانه نامیده می شد، در اطراف آبادیها می ساختند. این بناهای شگفت آور، کارخانه ساخت مرغوبترین کود شناخته شده جهان هستند.
از جمله تمهیداتی که ایرانیان در دفع دشمنان کبوترخانه‌ها انجام می‌دادند عبارت بود از استفاده از بوی برخی از جانوران مانند گرگ و کفتار و بوی برخی از گیاهان مانند کندر و سراب برای محافظت کبوتران.
همچنین در برخی از کبوترخانه‌های ایران از جمله روستاهای گلپایگان و خمین، سر گرگ و کفتار را در کبوترخانه می‌گذاشتند.
همچنین در مقابل ورود گربه و روباه و تا حدی آدمیزاد و نیز مار و موش روش‌هایی اعمال می‌شده است. موش گرچه مستقیماً دشمن کبوتر نبوده، اما با کانال‌سازی در زیر پی‌ها، برج‌ها را خالی و سوراخ می‌کرده و راهی را برای ورود سایر حیوانات شکارچی و از زیرزمین برای نفوذ مارها فراهم می‌ساخته است.




لینک منبع: http://www.shahrsazionline.com/8068/آشنایی-با-کبوترخانه/