[ابنیه سنتی ایران] حمام

[mpb]

حمام‌

حمام‌

حمام سنتى و موزه مردم شناسى گنجعليخان- كرمان

حمام صفا- قزوين

يك حمام قديمى، دهِ كُهنه، كهكيلويه (دهدشت)
مردم ايران، چه پيش و چه بعد از ظهور اسلام به پاکيزگى اهميت زيادى مى‌دادند اما بعد از ظهور اسلام اين موضوع تشديد شده است.

واژه گرمابه مرکب از دو کلمه گرم و آبه است. آبه به محل ساختمان گفته مى‌شده، مثل سردابه (ساختمان سرد)، گورابه (يعنى قبرستان يا مقبره). گرمابه ساختمانى گرم با ظرفى بزرگ به‌نام آبزن بوده است. از آن جهت که آب را مقدس مى‌شمردند و نمى‌خواستند آن را آلوده کنند آب استفاده شده را بعد از استحمام روى زمين يا به آسمان پاشيده و به هيچ عنوان آن را وارد آب پاک نمى‌کردند.

حمام ‌وكيل- شيراز

حمام دوره قاجار- كرمانشاه

حمام سنتى وكيل - كرمان

همان‌طور که گفته شد گرمابه محلى گرم چه براى زمستان و چه تابستان بوده است. به‌جاى خزانه ظرفى به اندازه يک آدم داشته و از آب همين ظرف جهت وضوع نيز استفاده مى‌شده است.

از حمام‌هاى قديمى که نمونه‌هايى از آن باقى است، از قرن هشتم حمام وزير در يزد و از زمان آل‌مظفر حمام معين‌الدين معلم در نزديکى مسجد جامع يزد را مى‌توان نام برد.

همچنين در مراغه از زمان خواجه نصيرالدين طوسى حمام خان که براى هلاکو ساخته شده بود را داشتيم که متأسفانه آن را خراب و بانک ملى را روى آن ساختند.

همان‌طور که مى‌دانيم انسان وقتى يک‌دفعه از محل گرم به محل سرد و يا برعکس، وارد شود. به‌دليل تغيير قابل ملاحظه دماى هوا، ممکن است مريض شود. براى همين موضوع چند اصل مهم در مورد گرمابه رعايت مى‌شده است.

يکى از آن اصول ايجاد راهرويى پيچ در پيچ در حدفاصل دهليز و ورودى حمام بوده است. اين مسئله باعث مى‌شده که هواى گرم نتواند به‌طور مستقيم وارد شود.

سپس وارد دهليز شده (فضاى برزخ) و بعد از آن بينه يا رخت‌کن که محيطى نيمه گرم و نسبتاً خشک بوده قرار داشته است. بعد از اين فضا نيز مستقيماً وارد گرم‌خانه نمى‌شدند و فضايى به‌نام ميان‌در در اين فاصله بوده است. در اين‌جا يک يا دو سکو جهت انداختن لنگ و دو لچه و اسباب حمام داشته و معمولاً راه دستشويى و مستراح از همين ميان در بوده است. براى ستردن موهاى اضافى در قسمتى از بينه سلمانى سر را مى‌تراشيد و محلى نيز در ميان در جهت موهاى اضافى بوده و کسانى که نياز به اين کار نداشتند مستقيماً وارد گرم‌خانه مى‌شدند اين محل از زمان صفويه در داخل گرم‌خانه قرار گرفته و در آن را از ميان در بسته‌اند.

فضاى داخل گرم‌خانه به چند محل جهت کيسه‌کش، تميز کردن و خزانه‌ها تقسيم مى‌شده است. خزانه در حمام‌هاى کامل سه عدد بوده که يکى براى آب گرم، يکى براى آب سرد و در وسط آن دو، خزانه آب ولرم جاى مى‌گرفت. براى اعيان هم، گرم‌خانه خصوصى در دو گوشه خزانه داشته‌اند که به‌جاى خزانه دستک داشته است. علاوه بر اين گرم‌خانه محلى براى آب بازى و شنا داشته است. حمام جاى خاصى نيز براى رگ زدن داشته و چون خون جارى مى‌شده است محلى را براى خاک ريختن روى آن در نظر مى‌گرفتند.

گرم کردن حمام به‌وسيله تون (خُند يا گل خُس يا کانون آتش) که در زير حمام‌ها بوده صورت مى‌گرفته و مواد سوختنى آن بته بوده است. آب در ديگ‌هاى بزرگ و مقاومى از هفت جوش يا به‌عبارتى ترکيبى از روي، مس، قلع، سرب و چيز ديگر ريخته که در مجموع چيز محکمى بوده است. براى چسباندن ديگ از پيه دارو استفاده مى‌کرده‌اند و طورى آن را مى‌چسباندند که هيچ وقت آب خزانه به داخل ديگ نمى‌رسيد.

براى گرم کردن کف حمام، زير قسمت گرم‌خانه، گربه روهايى را ساخته، دود و آتش را به آن راه مى‌دادند و دود را از دودکش آن خارج مى‌کردند. در بينه تعداد اين گربه‌روها کم مى‌شده است. به اين ترتيب رادياتورهايى در زير آن مى‌ساختند. در کنار کوچه، ورودى آن قرار دارد و بعد از آن ورودى پيچ خورده، وارد دهليز مى‌شويم.

دهليز يک راه به بينه و يک راه به راهرو داشته و همان‌طور که در شکل ديده مى‌شود جهت راهرو با ورودى بينه کاملاً متفاوت است. همين‌طور جهت انداختن لنگ‌ها راه پله‌اى براى پشت‌بام حمام در نظر گرفته شده است. دخل استاد حمام نيز در کنار دهليز قرار داشت.

بينه در انواع شکل‌ها مثل مربع، هشت ضلعى و کشکولى ساخته شده و در گوشه‌هاى آن رختکن‌ها و در وسط، حوض آب سرد قرار داشته است و سپس وارد ميان در مى‌شده‌اند.

حمام‌ها معمولاً از سقف نور مى‌گرفتند. اين نور در تمام فصل نور مناسب است. عنصرى به‌نام جام‌خانه عمل نورگيرى را انجام مى‌داد و جنس آن از شيشه بوده است.

مراسم بسيار زيبايى مثل حنابندان، حمام عروسى و زايمان وغايره نيز در حمام انجام مى‌گرفته است. ملاحظاتى را نيز جهت حمام براى استفاده زنان و مردان داشته‌اند. معمولاً براى اين امر دو حمام مى‌ساختند و راه آنها حتى از يک کوچه نبوده است و طورى مسئله را حل مى‌کردند که خزانه‌ەا به هم چسبيده بود و از يک جا گرم مى‌شدند. براى حمام‌هاى خصوصى صرفاً زنانه محوطه‌هاى بزرگى را براى مسائل مختلف در نظر مى‌گرفتند.

در بعضى محل‌ها که فقط يک حمام داشتند بعضى روزها به زن‌ها و بعضى روزها به مردها اختصاص داده مى‌شد.

بعضى از حمام‌ها خوب به‌جاى مانده عبارتند از:

- حمام گنجعلى‌خان کرمان


- حمام وکيل کرمان

- حمام ابراهيم‌خان کرمان

- حمام وکيل شيراز: در اصلى آن در جاى فعلى نيست و آن را تبديل به مغازه کرده‌اند.

- حمام پهنه سمنان، از دوره قاجاريه زمان فتحعلى‌شاه.

- حمام خسرو آقا اصفهان که متأسفانه قسمتى از آن را خراب کردند.

- حمام حاج عبدالکريم در قزوين، ورودى حمام به سبب خيابان‌کشى از بين رفته است. در آن از مرمر استفاده شده بود.

- حمام خان کاشان


- در باغ فين کاشان هم حمام سلطنتى دارد و هم حمام خدمه

- حمامى در باغ عفيف‌آباد شيراز


- حمام چهار فصل در اراک که بينه‌اى با دو گرم‌خانه خصوصى و عمومى دارد.
منبع:aftabir

 

[M I N A]

حمام گلشن یزد

حمام گلشن یزد

چكيده:
مطالعه حمام سنتي گلشن در يزد از ديدگاه معماري و انتشار عكس ها و نقشه هاي آن.

کلید واژه:
سربينه، گرمخانه، مياندر، خزينه، چال حوض، چاله حوض، گنبد، حوض، نورگير، گلجام، غرفه، گلخن، تون، آتشخانه، سردر، هشتي، دالان، گرمابه، حمام سنتي، معماري سنتي، قاجار، محله گازرگاه، حمام گلشن، يزد.

1- حمام گلشن ۩

در بنا، كتيبه (1) ۞ تاريخ داري يافت نشده است و باني (2) ۞ و سازنده (3) ۞ بنا شناخته نشده اند. بر سردر (4) ۞ حمام، «ميراث فرهنگي» نوشته اي نصب كرده است كه حاكي از ساخت بنا در سال 1242 ه.ق (1205 ه.ش) است. اين حمام با توجه به تاريخ مذكور، متعلق به دوره «فتحعلي شاه قاجار» است. قسمت هاي مختلف بنا تا به امروز به خوبي حفظ شده اند.
اين بنا از دو حمام بزرگ و كوچك تشكيل شده كه هر يك شامل سربينه (5) ۞ و گرمخانه (6) ۞ است. حمام بزرگ، علاوه بر اينها، فضاي چال حوض (7) ۞ نيز دارد. اين دو حمام در زميني نامنظم قرار گرفته اند، اما همه فضا هاي آنها قاعده اي (8) ۞ منظم و هندسي دارند.

سربينه حمام بزرگ را كه قاعده هشت (9) ۞ دارد، گنبدي (10) ۞ مرتفع مي پوشاند. در ميانه كف آن، فضايي به شكل هشت ضلعي، پايين نشسته و حوضي به شكل هشت گوش تزييني در ميانه آن است. نورگير (11) ۞ ميانه سقف و چهار نورگير (12) ۞ اطراف آن به زيبايي و به صورتي منظم، روشنايي سربينه را تامين مي كنند. در هر وجه سربينه، غرفه اي (13) ۞ با قوس (14) ۞ نيم دايره در نما (15) ۞ وجود دارد؛ در چهار وجه، با قاعده نيم هشت (16) ۞، و در چهار وجه ديگر، با قاعده مستطيل. با وجود اين غرفه هاي متفاوت، چهار محور (17) ۞ فضا، دو به دو تفكيك شده و فضا هاي واقع بر هر محور، با محور عمود بر آن، همخوان شده است. راه ورود به سربينه در امتداد يكي از اين محور ها است و فضاي هشتي مانند مياندر (18) ۞ در امتداد محور ديگر.

راست: دالان ورودي گرمابه گلشن يزد. چپ: نمايي از سربينه حمام سنتي گلشن در يزد.
​

گرمخانه فضايي با قاعده مربع است كه گنبد كم خيز (19) ۞ و كوتاه آن، گرماي لازم را به خوبي حفظ مي كند. دو فضا با قاعده مستطيل شكل در دو ضلع مقابل گرمخانه عقب نشسته اند و محوري قوي در اين فضا پديد آورده اند. در انتهاي اين محور، فضاي چال حوض قرار دارد كه با سه قوس مجاور هم از گرمخانه تفكيك شده است. فضاي چال حوض، با قاعده مستطيل شكل، حوضي در ميانه و طاق نما هايي (20) ۞ در اطراف دارد. در يك سوي اين فضا، پلكاني آجري (21) ۞ قرار دارد كه شايد سكوي شيرجه بوده باشد. خزينه (22) ۞ نيز در ميانه جبهه مقابل ورودي گرمخانه قرار داشته است.

دستگاه ورودي (23) ۞ مفصل اين حمام شامل سردر و دو هشتي (24) ۞ و دالان (25) ۞ بين آنها است. سردر، قوس جناغي (26) ۞ مرتفعي دارد و قوس تزييني بالاي درگاه (27) ۞ نيز حكايت از سلايق دوره قاجاريان دارد.

حمام كوچك نيز سربينه اي دارد با طراحي مشابه با سربينه حمام بزرگ. اين فضا، قاعده هشت و نيم هشت (28) ۞ و غرفه هايي با قاعده نيم هشت در اضلاع كوچك و غرفه هايي با قاعده مستطيل در اضلاع بزرگ خود دارد. سربينه در امتداد يكي از محور هاي فرعي خود به مياندر راه دارد. راه ورود به سربينه نيز از بام (29) ۞ و به واسطه پلكاني است در سوي ديگر همين محور.

مياندر شامل فضايي است با قاعده شش ضلعي منتظم (30) ۞ و دالاني متصل به آن. گرمخانه، فضايي با قاعده مربع است كه در وجوهي از آن، فضا هايي عقب نشسته و شكل نيم صليبي به آن داده اند. خزينه ها نيز در انتهاي محور ورود به گرمخانه قرار گرفته اند.

برش افقي همكف حمام سنتي گلشن در محله گارزگاه يزد.
1- ورودي؛ 2- هشتي؛ 3-سربينه؛ 4- مياندر؛ 5- گرمخانه؛ 6-خزينه؛ 8- تون؛ 9- فضاي چال حوض.

دو نما از گرمخانه حمام گلشن؛ نشاني اين حمام سنتي و عمومي يزد، ميدان اميرچخماق، خيابان سلمان يا ثريا، كوچه ناظم است.

برش عمودي A - A و برش عمودي B - B از حمام گلش در يزد؛ اين حمام در دوره قاجار ساخته شده است و خوشبختانه تا به امروز به خوبي حفظ شده است.

​

پاورقي:

(1) ۩ به نوشته اي كه براي تزيين يا تيمن يا رساندن پيام بر قسمتي از بنا نقش مي كنند، كتيبه مي گويند. همچنين به قابي كه بالاي نما يا در يا پنجره، شبيه به كتيبه اما بدون نوشته درست مي كنند نيز كتيبه مي گويند.
(2) ۩ باني يا بنيانگذار يا كارفرماي بنا كسي است كه هزينه احداث آن را تامين مي كند.
(3) ۩ سازنده يا معمار بنا همان طراح و ناظر ساخت بنا است كه معمولاً هماهنگي متخصصان و هنرمندان مختلف را بر عهده داشته و گاه خود در ساخت بخش هايي از بنا شركت مي كرده است.
(4) ۩ سر در از اجزاي دستگاه ورودي است كه با آن مدخل بنا را در بيرون به طرق مختلف چون قاب بندي و تزيين و تغيير سطح و ارتفاع، تشخص مي بخشند. گاه سر در فضايي است نيمه باز و ايوان مانند.
(5) ۩ سر بينه محل رخت كندن و استراحت و گفتگو در حمام است كه پس از مدخل و پيش از گرم خانه قرار دارد.
(6) ۩ به شبستان زمستاني بنا هايي چون مسجد گرم خانه مي گويند. در حمام، به محل اصلي استحمام و جاي مشت و مال كه خزينه از ملحقات آن است، گرم خانه مي گويند.
(7) ۩ چال حوض يا چاله حوض، حوضي بزرگ و نسبتاً عميق از آب سرد در حمام است كه معمولاً در كنار گرم خانه قرار دارد و براي آب تني و شنا است.
(8) ۩ به كف يا وجه زيرين هر فضا، قاعده مي گويند.
(9) ۩ به شكل هندسي هشت ضلعي منتظم در معماري سنتي، هشت مي گويند.
(10) ۩ گنبد پوششي است مرتفع براي دهانه اي وسيع كه شكل هاي گوناگوني چون نيم كره، شلجمي، مخروطي يا هرمي دارد.
(11) ۩ نورگير همان روزني است كه مدخل ورودي نور باشد.
(12) ۩ به شيشه هاي رنگيني كه در روزن سقف يا ديوار براي نورگيري تعبيه مي كنند، گلجام مي گويند.
(13) ۩ غرفه فضاي كوچكي است كه در كنار فضاي باز يا بسته مي نشيند و به آن وابسته است و در آن گشوده مي شود.
(14) ۩ قوس عنصري است باربر يا غير باربر در صفحه قايم كه شكل آن از يك كمان يا تركيبي از چند كمان پديد مي آيد.
(15) ۩ به نقشه اي كه از تصوير كردن وجوه بنا بر صفحه اي قايم حاصل آيد، نما گويند. همچنين به سطح ظاهري بنا در درون يا بيرون و يا سيماي كلي بيروني بنا نيز نما مي گويند.
(16) ۩ نيم هشت، شكلي است كه از نصف شدن هشت ضلعي منتظم كه در معماري سنتي بدان هشت مي گويند پديد مي آيد.
(17) ۩ محور، خط مستقيمي است كه حاصل پيوند ذهني دو نقطه شاخص در بنا يا چند نقطه مهم واقع بر يك راستا است. خطي كه حاصل پيوند ذهني عناصر فضايي مشابه و پي در پي در يك بنا يا يك مجموعه باشد را نيز محور مي گويند.
(18) ۩ به فضاي بين سر بينه و گرم خانه حمام كه آن دو را از هم جدا مي كند و از تبادل حرارت بين آنها مي كاهد، ميان در مي گويند.
(19) ۩ خيز همان نسبت ارتفاع قوس يا طاق به دهانه آن است. همچنين به فاصله راس طاق يا قوس تا قاعده آن نيز خيز مي گويند.
(20) ۩ به فرو رفتگي هاي كم عمق و قوس دار در ديوار، طاق نما مي گويند.
(21) ۩ به خشت پخته مربع شكل با اضلاع معمولاً 20 سانتي متر، آجر مي گويند.
(22) ۩ خزينه در حمام، اتاقي كوچك براي شست و شو است كه در كنار گرم خانه و بر روي گلخن يا تون قرار دارد و در آن تا نيمه آب مي ريزند. بعضي از حمام ها علاوه بر خزينه آب گرم، خزينه آب ولرم يا آب سرد نيز دارند.
(23) ۩ به مجموعه فضا هاي ورودي كه ممكن است شامل همه يا بعضي از عناصر جلوخان، سردر، درگاه، هشتي و دهليز باشد، دستگاه ورودي مي گويند.
(24) ۩ هشتي فضاي مكث سرپوشيده اي است در ورودي كه معمولاً بلافاصله بعد از سردر و مدخل قرار مي گيرد و قاعده آن ممكن است به شكل هاي مختلفي باشد.
(25) ۩ دالان فضاي سرپوشيده كشيده اي است كه معمولاً معبر است. همچنين به راسته كوتاه و باريك و سرپوشيده كه معمولاً آغاز و انجام مشخصي دارد نيز دالان مي گويند.
(26) ۩ قوس جناغي يا قوس تيزه دار قوسي است مركب از دو يا چند كمان كه راس يا تيزه داشته باشد.
(27) ۩ درگاه يا همان جاي در يا مدخل، قسمتي از ديوار است كه در را درون آن قرار مي دهند.
(28) ۩ هشت و نيم هشت در هندسه معماري سنتي شكل مربعي است كه گوشه هايش به يك اندازه پخ خورده باشد و به هشت ضلعي اي نيمه منتظم بدل شده باشد.
(29) ۩ بام همان وجه بيروني آخرين سقف بنا است.
(30) ۩ در هندسه معماري ايراني به شكل شش ضلعي منتظم، شش مي گويند.


منبع :

كتاب گنجنامه، فرهنگ آثار معماري اسلامي ايران
دفتر: هجدهم، حمام ها
مركز اسناد و تحقيقات: دانشكده معماري و شهرسازي دانشگاه شهيد بهشتي
مدير گروه تهيه و تنظيم نقشه ها: بتول ملا اسد الله، مرضيه مهدي يار
نويسنده متون: مريم دخت موسوي روضاتي
گروه متن: هديه نوربخش
ويراستار متون فارسي: محمد پروري، فرزانه عليا
انتشارات: روزنه؛ سال 1383
برگرفته از سایت غول آباد ،دانشنامه یزد

 

[mpb]

حمام کسماء

حمام کسماء

موقعیت جغرافیایی: این حمام در مختصات جغرافیایی E ˝۲/۴۹ ′۲۰ ˚۴۹ و N ˝۱/۴۶ ′۱۷ ˚۳۷ قرار گرفته است. ارتفاع آن از سطح آب های آزاد ۱۵ متر می باشد[۸ ،ص ۱۲]. این بنا در بخش کسما ی شهرستان صومعه سرا در استان گیلان ، درخیابان سردار جنگل کسما واقع شده است. دهستان کسما با ۳۷ آبادی در بخش مرکزی شهرستان صومعه سرا و به فاصله ۲ کیلومتری این شهر قرار گرفته است. این دهستان در گذشته های دور دارای بازارها و کاروان سراهایی بوده که شب ها به وسیله ی در وازه هایی بسته می شد.

مشخصات سازه:
حمام کسما دارای پلانی چند ضلعی است که طول بلندترین ضلع آن (ضلع جنوبی)۵/۱۲ متر است. در انتهای غربی همین ضلع یک فرو رفتگی تقریبا هلالی شکل در کنج بنا دیده می شود(شکل ۵). ورودی حمام در ضلع شرقی آن قرار دارد. سقف بنا دارای ۹ گنبد است که ۶ گنبد از همه بزرگتر و به یک اندازه است (شکل ۶). بر بالای این گنبدها گنبد کوچک تر دیده می شود که به خاطر نور دهی به فضای داخلی حمام، دارای سوراخ های گردی است(شکل۷). پوشش این گنبدها همگی از سیمان است که احتمالا جزو مرمت های بعدی بنا به شمار می روند. بر اساس گفته های اهالی محل، این حمام تا سال ۷۴ مورد استفاده بود[۸،ص۱۲]. فضاهای تشکیل دهنده این بنا همچون دیگر حمام های سنتی بوده که شامل سربینه، میان در، صحن اصلی (مرکزی)، نظافت خانه، فضای شستشو، خزینه، سرد درون و گرم درون می باشد. پوشش فضاهای مختلف ، سقف بنارا به عهده داشته که گل جام های تعبیه شده به روی آن ها نور و تهویه مورد نیاز فضاها را تامین می کرده است. [۹]

پیشینه تاریخی : بازار حمام قدیمی کسما در اواخر دوران قاجاریه و در مرکز دهستانی با همین نام و در میان بافت قدیمی بازار احداث گردیده است. بافت اطراف حمام را کوچه ها و معابر تشکیل داده و به نظر می رسد که ایام شلوغ و پراستفاده ای را گذرانیده است. خزینه این حمام در سال ۱۳۴۲ به دستور متصدیان بهداشت مسدود و مخزن های آب سرد و گرم بتونی جدیدی بر روی سقف و در پشت بنا احداث گردید که آب مورد نیاز حمام را تامین می نمود[۹].

مرمت و بازسازی: آخرین مرمت این حمام حدود ۷۰ سال پیش بوده است و بخشی از آن نیز با گسترش شهرسازی و لزوم احداث خیابان ویران شده است. این حمام دارای دو حوض آب سرد و آب گرم بوده است و آب آن نیز از آب رودخانه و قنات تامین می شده است. در قسمت های مختلف حمام معمار با استفاده از پوشش گنبدی و عرق چین های زیبا به سقف کردن همت گماشته است[].

​

پلان حمام کسما
​

​

حمام کسما
​

​

تصویری از نور گیرهای حمام کسما

منبع:karkan.ir
​

 

[mpb]

حمام عدل

حمام عدل

معنای لغوی حمام
در لغت گرمابه پسوند آبه یک لغت مربوط به آیین مهری و به معنای غار و پناهگاه است. مشابه آن نیز مهرآبه به معنای پناهگاه و محل اجتماع مهریان می باشد.
اهمیت بررسی حمام ها
حمام از عناصر حیاتی است که قدمت آن به قدمت بشریت باز می گردد، اما نوع کاربری آن عمومیت بیش از حدی که داشته، تغییر و تحولات در مصالح و خلاصه انواع استفاده هایی که از آن می شده همگی به گونه ای بوده که هماره این نوع بناها تحت الشعاع بناهای متعالی و الهی چون مسجد و مشاهد قرارداشته اند. ازاین جهت توجه به عناصر و اجزای معماری اسلامی از جمله بنای حمام ها کوشش در خور توجهی می طلبد.
باورها و اعتقادات مردم درباره حمام
بنا به یک سنت دیرین نیاکانی اعتقاد بر این بود که تمامی حمام ها، سنگین و جای از ما بهتران (شیاطین و اجنه و پریان) است، از این رو چه در شب و چه در روز مردها با چاقو و زن ها با سوزن وارد حمام می شدند. همچنین معتقد بودند که باید با بسم الله وارد حمام شد، مخصوصاً خزینه که بهترین محل زندگی از ما بهتران است، آنها معتقد بودند که با گفتن بسم الله و نشان دادن چاقو و سوزن از ما بهتران می ترسند و دور می شوند و دیگر به انسان آسیب نمی رسانند.
درمان در حمام
از آب حمام برای درمان بعضی از بیماری ها و بهبودی زخم ها نیز استفاده می شد. که از آن جمله می توان به: درمان زکام، جوش خوردن زخم، نرم شدن استخوان در زمان سرماخوردگی، بازشدن سر و مغز آدمی در زمان سرماخوردگی شدید، بازنمودن سر دمل های شدید، حجامت و رگ زنی در حمام برای کم کردن خون های اضافی بدن و درمان بیماریهای پوستی اشاره کرد.
حمام در ایران باستان
در ایران باستان بیشتر حمام ها عمومی بوده است. منابع تاریخی حکایت از آن دارد که ایجاد حمام های عمومی معمولا با مخالفت سران مذهبی زرتشتروبرو می شده است به طوری که در این مورد نوشته اند هنگامی که بلاش ساسانی تصمیم به ایجاد حمام های عمومی میگیرد به شدت با مخالفت بزرگان دین روبرو میشود. کاوش های باستان شناسی سال های اخیر موید آن است که در زمان هخامنشی استفاده از نوعی حمام معمول ومتداول بوده است در تخت جمشید بقایای یکی از حمام های خصوصی این دوره در یکی از کاخ های آن کشف گردیده است این حمام از دو بخش داخلی و خارجی تشکیل شده در وسط حمام چاه وجود دارد استفاده از حمام خصوصی در دوره اشکانی متداول است.
حمام در ملل مختلف
یکی از جنبه های مهم حیات روزمره در شهرهای آسیای میانه حمام بود. اصولاً در مشرق زمین، جایی که نظافت و استحمام جزء ضروریات دین محسوب می شد، بناهای از این قبیل نقش عمده ای بازی می کرد. به همین دلیل یک حکمران یا پادشاه ترجیح می داد با ساختن مسجد، کاروانسرا، یا بیش از آنها حمام عمومی که وسعت کافی برای همگان داشته باشد و آب روان نظیف در آن جاری باشد، نام خود را جاویدان کند.
بدین لحاظ در مشرق زمین حمام و بنای آن از ویژگی خاصی برخوردار است. ساخت آن نه تنها از طرف امیر و با تشکیلات مذهبی شهر مهم شمرده می شد، بلکه افراد هم مایل بودند که برای سلامت و نظافت خود، خانواده، دوستان و اطرافیانشان حمام بسازند. مضافاً به اینکه حمام نه تنها محلی بود که شخص خود را شستشو می داد و طراوت و تازگی می یافت، بلکه در عین حال محل استراحت و ملاقات دوستان با یکدیگر، گفتگوهای دوستانه و حتی در مراحلی محل ملاقات فروشندگان و خریداران کالا برای تجارت بود، همچنین محلی برای بازی های دوستانه چون شطرنج و نرد بود. آداب و مراسم شستشو در حمام ها نیز در بسیاری از آثار جهانگردان اروپایی که از آسیای میانه بازدید کرده اند توصیف شده است.
تفاوت حمام در ملل اسلامی و مناطق غربی جهان اسلام
حمام های آسیای میانه، همانند حمام های متعلق به غرب آسیا وشمال آفریقا بخش مهمی از حیات روزمره جوامع مسلمین را تشکیل می دادند، با این تفاوت که در هر منطقه مصالح رایج و شیوه ساخت همان منطقه را به کار می بردند. حداکثر تفاوتی که در این حمام ها مشاهده می شود به برخی جهات تاریخی و فرهنگی منطقه مربوط است. با این وصف مقایسه میان حمام های اسلامی وحمام ها در مناطق غربی جهان اسلام نشان می دهد که شباهت غیرقابل انکاری در اصل و اساس این حمام ها در سرتاسر جهان اسلام وجود دارد. در حقیقت بیشتر اختلافات ظاهری این بناها چیزی نیست مگر آنچه از تمایزات فرهنگی، بومی، آن هم در چنین قلمرو و پهناوری از جهان اسلام ناشی می شود. قلمروی که یک سر آن در کناره های اقیانوس اطلس در غرب و سر دیگر آن در سواحل چین در منتهی الیه شرق قرار دارد.

حمام عدل:
حمام عدل در داخل شهر مشکین شهرجنب بقعه شیح حیدر واقع شده است. بنای است که آجری و سنگی، تلفیق آجر و سنگ بوده توسط شخصی به نام معاضدالدوله مشهور به عدل یکی از حکمرانان منطقه ساخته شده است.این حمام که در مرکز مشکین شهر و در یکصد متری مقبره شیخ حیدر واقع شده با زیربنای ‪ ۶۰۰مترمربع در دوره قاجاریه احداث شده است و در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید این حمام از معماری قابل توجه و منحصر بفردی برخوردار بوده و دارای دو سالن مجزاست که هر سالن روی چهار طاق گنبدی شکل استوار شده است. سالن رختکن و وجود چهارگنبد کوچکتر درچهار گوشه رختکن را از ویژگی های این حمام گنبد اصلی و پایه‌های آن در داخل محوطه رختکن واقع شده و حوض زیبایی وسط رختکن را مزین کرده است. پلان گرمخانه نیز شباهت کامل به پلان رختکن داشته، اما قسمت خزینه آن به دلیل احداث دوش از بین رفته است

این بنای آجری و سنگی با پلان مستطیلی شکل به طول ۳۰ متر، عرض ۱۸ متر و ارتفاع چهار متر ساخته شده که در وسط فضای داخلی آن حوض هشت ضلعی قرار دارد.
این جام یا پلان مستطیل شکل دارای ۲ گنبد بزرگ، گنبدها از نوع گنبد از قیچینی با کاربندی آجری با نورگیرهای متعدد در سقف حمام می باشد که داخل بنا قسمتهی مربوط به حمام از قبیل،حوض،بنیه،گرم خانه، تون، منبع آبگرم، آب سرد، آب و لرم، و تزئینات داخلی آن در رنگهای قرمز، سبز و زردی می باشد و دیگر تزئینات آن طاق نماهای درونی در ابعاد متفاوت می باشد.
این حمام قاجاری دارای گرمخانه، سالن عمومی، شش باب گرمابه خصوصی با طاق هایی مجزا و سه آب انبار سرد، گرم و ولرم واقع در انتهای گرمخانه است که توسط تنپوش های سفالی از محوطه حمام عبور داده شده است.
اکثر آسیب های این بنا از نوع بصری است و به دلیل نفوذ رطوبت طاق حمام و گچ بری های آن ریخته است.
با توجه به کاربری های اطراف کاربری سفره خانه سنتی برای طرح مرمت پیشنهاد شده است.
این حمام قاجاری دارای گرمخانه، سالن عمومی، شش باب گرمابه خصوصی با طاق هایی مجزا و سه آب انبار سرد، گرم و ولرم واقع در انتهای گرمخانه است که توسط تنپوش های سفالی از محوطه حمام عبور داده شده است.

منابع:
parsacad-savalankhabar-seeiran

---

دوستان محترم درصورت مشاهده نشدن عکس ها فایل زیر را دانلود نمایید.

http://s5.picofile.com/file/8118532168/New_folder_2_.zip.html

 

[mpb]

حمام حاج آقا تراب

حمام حاج آقا تراب


حمام حاج آقا تراب یکی از بناهای تاریخی شهرستان نهاوند، استان همدان واقع در خیابان شریعتی، کوی حاج آقا تراب می باشد که در 6 دی 1355 با شماره ثبت 1492 به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
نهاوند از شهرهای تاریخی ایران است و نام آن به دفعات در منابع تاریخی ذکر شده است. این شهر پایتخت یزدگرد سوم شاه ایران بوده است و نامه تاریخی دعوت پیامبر اسلام (ص) به وی در این شهر داده شده است. به هنگام حمله اعراب به ایران، آخرین نبرد سپاهیان ایران و اعراب در نهاوند اتفاق افتاد که در تاریخ با نام فتح الفتوح از آن ذکر شده است. بانی این حمام حاج میرزا محمد نقی از خوانین و محترمین شهر نهاوند بوده و بنا به نام فرزندش، آقا تراب، معروف شده است که خود مرحوم حاج آقا تراب یکی از شخصیت های برجسته زمان قاجار در این شهر بوده است. معمار این بنا اصغر معمار و خطاط کتیبه سردر محمد حسن بن میرنجف بوده و آهکبری حمام نیز کار استاد رضا طهرانی است. بر کتیبه تاریخ دار سردر بنا، این ماده تاریخ ثبت است: "بهر تاریخش نوایی با نوایی خوش بگفت*** آفرین بر نیت بانی این محکم بنا". مصراع دوم این بیت تاریخ 1288 را نشان می دهد. بر آهکبری سربینه حمام بزرگ نیز، تاریخ 1342 دیده می شود. حمام حاج آقا تراب مربوط به دوره قاجار است، این حمام به حمام دوقلو نیز مشهور می باشد. علت شهرت آن به حمام دوقلو این است كه، حمام از دو قسمت تشكیل شده؛ قسمت اول دارای سردینه (حمام سرد) و گرمینه (حمام گرم) بزرگ بوده و فقط مورد استفاده رجال، اشراف و شاهزادگان قرار می گرفته و قسمت دوم هم به نوبه خود دارای سربینه و گرمینه بوده ولی در ابعادی كوچكتر و ویژه افراد عادی و طبقات پایین جامعه بوده است. این حمام همچنین دارای 2 بخش مردانه و زنانه نیز می باشد، که برای نمایش مراسم شست و شو در بخش حمام مردانه و سنت حنابندان عروسی در بخش حمام زنانه بیش از 20 مجسمه با لباس‌ های محلی ساخته و نصب شده است، که هر یک از آنها حالت ‌های مختلف‌ بخشی از مراسم حنابندان را نشان می ‌دهند.

سردرهای دو حمام در کنار یکدیگرند؛ و سردر حمام بزرگ با دهانه بزرگتر و دو ستون سنگی در طرفین آن شاخص تر است. آثار بالای سردرها و دیوارهای حمام نشان می دهد که در این قسمت، گذری سرپوشیده وجود داشته که طاق آن فرو ریخته است. با گذر از سر در حمام بزرگ، می توان به هشتی پشت آن و سپس با تغییر زاویه نود درجه و بدون واسطه، به سربینه راه یافت. ورودی حمام کوچک هشتی ندارد. پلکان پشت سردر این حمام به پاگردی ختم می شود که مستقیما به سربینه راه دارد. آب این حمام از طریق چاه، تهیه می شده، ولی در سال های پایانی فعالیتش، از طریق سیستم لوله کشی و آب شهری، تأمین می شده است. فاضلاب حمام از طریق چند کانال به رودخانه ‌ای می ریخت، که اکنون به عنوان مسیل در وسط شهر نهاوند واقع است و شهر را به دو نیمه‌ ی تقریباً شمالی و جنوبی تقسیم کرده است. سیستم گرمادهی حمام شامل انبار سوخت، تون (گلخن، آتشدان)، آتشدان ها، تیان، گربه رو، دود کش ها و گودالی برای جمع آوری خاکستر است. به نظر می رسد در ابتدا سوخت حمام از طریق خار بیابان، برگ خشک درختان و فضولات حیوانی تأمین می شده و بعدها نفت و مواد سوختی شیمیایی جای گزین آن ها شده است. در زیر خزینه ها صفحه ای فلزی یا فلز هفت جوش به قطر 60 الی 110 سانتی متر در حد فاصل آب و آتش قرار می گرفته است. فضای حمام شامل: سربینه، میان در و گرم خانه است. تقریبا تمامی گرمابه ها از چنین نقشه ای پیروی می کنند. در حمام حاج آقا تراب مسیر دسترسی به سه فضای یاد شده، به شیوه‌ خاصی انجام گرفته است. به این ترتیب که هر فضای آن به وسیله‌ راهرو و هشتی از فضای دیگر متمایز شده است، تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضای مجاور، تنظیم گردد. به این طریق پیشینیان می توانستند از بیماری و ناراحتی افراد به دلیل ورود به فضای گرم و خروج ناگهانی به فضای سرد تا حد زیادی بکاهند. ترتیب قرار گیری یاد شده، کاملا متناسب و دارای نظمی خاص است. نخست فضای ورودی است که در ارتباط مستقیم با فضای خارج قرار گرفته، سپس راهروی باریک است که به دهلیز و از دهلیز به سربینه‌ حمام می رسد. سربینه ‌حمام که به شکل چهار گوش ساخته شده از نظر مساحت و تزیینات از سایر قسمت های حمام مشخص تر است. در سربینه این حمام دسته بندی طبقات اجتماعی به چشم می خورد، بدین ترتیب كه از سه سكو جهت تفكیك طبقات اجتماعی استفاده می شده است: 1- سكوی ضلع شمالی که مختص اشراف، اعیان و ثروتمندان بوده. 2- سكوی ضلع شرقی كه مختص طبقه دوم جامعه بوده. 3- سكوی ضلع غربی كه مختص قشر ضعیف جامعه بوده است. در اطراف سربینه سکو های نشیمن و رخت کن و در زیر سکو ها حفره ‌های جای کفش تعبیه شده است. در بالای سقف گنبدی شکل حمام انواع نور گیرها قرار دارد. ارتباط سربینه به گرم خانه از طریق میان در انجام می شود و سرویس بهداشتی نیز در این محل قرار دارد. گرم خانه این حمام، از خزینه آب گرم و محل استقرار برای شست و شو تشکیل شده است. اکنون دیگر اثری از خزینه ‌آن نیست و به جای آن در دهه های اخیر از دوش های منفرد استفاده شده است و بخش گرم خانه را از حالت سنتی و قدیمی آن خارج کرده اند. در تزیینات این حمام، بیش تر سعی شده است از سنگ های آهکی سفید و دیگر سنگ ها، استفاده کنند. در بعضی موارد کف ها را با سنگ مرمر آرایش نموده اند. به نظر می رسد جا کفشی های حمام از آجر بوده و برش بالای آن دارای طرحی از قوس های مرسوم آن زمان است. ازاره‌ ی حمام از سنگ و کاشی سبز رنگ تزیین شده است. در سردر حمام تزیینات خاصی از سنگ به کار رفته است و اشعاری را بر روی آن حک نموده اند که تاریخ ساخت آن و سازنده‌ حمام را مشخص می نماید. نمای بیرونی حمام را طاق نماها و حجره ‌هایی به عمق بیش از یک متر و ارتفاع حدود سه متر تشکیل می دهد. بالای این حجره ها طاق ‌جناقی (گهواره ‌ای) زیبایی با تزیینات آجر چینی خفته و رفته به چشم می خورد. طاق نمای وسط در واقع ورودی اصلی به گرمابه است. در جانبین، دو عدد ستون سنگی با تزیینات مارپیچی زیبایی کار گذاشته شده است. سر ستون هایی پله‌ ای شکل به همان سبک سرستون های موجود در حمام و سرستون موجود در مرکز شهر نهاوند (پاساژ حاجیان) است. پس از عبور از طاق اصلی که با سه پله به سمت پایین منتهی می شود، درِ چوبی قدیمی بنا، با حجاری زیبای بالای آن به چشم می خورد و بعد از درِ اصلی دوباره پس از طی چهار پله سنگی به سوی پایین به قسمت سربینه (حمام سرد) می رسیم که اتاقکی به ابعادی در حدود 4 در 3 متر است. در روی دیوار پشت آن، گچبری های بسیار زیبا، نقوش اسلیمی و گیاهی دیده می شود. زمینه های این نقوش همگی به رنگ سیاه، رنگ آمیزی شده اند. در بخش روبروی دیوار مذکور، دو عدد ستون سنگی سفید با تزیینات مارپیچی و سرستون هایی پله ای شکل، درست شبیه به ستون های جانبی در ورودی، به چشم می خورد. روی این ستون ها و سر ستون ها، سه عدد طاق گهواره ‌ای یا نعل اسبی در اندازه های نسبتا کوچک و با عرض دهانه ‌ای در حدود یک متر، برای هر طاق ساخته شده است. نمای بالای این طاق ها با کاشیکاری بسیار زیبایی از دوره‌ ی قاجاریه و با سبک مشخص این دوره و استفاده از رنگ های زنده ی؛ زرد، آبی، سبز و سفید، صحنه ‌نبرد رستم با دیو سفید را به نمایش در آورده است.

بعد از این بخش به نمای عمومی سربینه (حمام سرد) می رسیم. این قسمت به شکل مربع و دارای طاق‌ نما و رواق هایی در اطراف با طاق های جناقی و گهواره ‌ای است و دیواره‌ پشت همه ‌این طاق نماها از نقوش اسلیمی و با تکنیک گچبری تزیین شده اند. سقف کلی سربینه، بر روی چهار عدد ستون سنگی با همان سبک ستون های پیشین اما با ضخامت بیشتر استوار گردیده است. روی ستون ها را طاق های جناقی تشکیل می دهند و روی هم رفته طاق های جناقی توسط گوشواره های جانبی، یک طاق ضربی منظم را تشکیل داده و سقف گنبدی شکل زیبایی را بوجود آورده است که در رأس آن هواکش یا پنجره‌ ای مخروطی شکل به چشم می خورد. سربینه از طریق یک هشتی (راهرو) به گرم خانه متصل می شود. نمای عمومی گرم خانه را چهار عدد ستون محکم و قطور، با شیوه‌ تزیینات مارپیچی، تشکیل داده که سقف و قوس های جناقی گرم خانه را به دوش می کشند. ازاره‌ی گرم خانه را، تا ارتفاع حدود یک متر، از کاشیکاری سفید رنگی عایق نموده ‌اند. در ضلع شمالی حمام دوش های آب به چشم می خورد. این دوش ها در اتاقک های کوچکی واقع شده اند. این قسمت از حمام، بعد ها به بنا اضافه شده. برخی بر این باورند که در احداث این حمام از مصالح و ستون های معبد لائودیسه واقع در تپه‌ مرکز شهر استفاده شده است و تاریخ ساخته شدن این ستون ها را به دوره‌ی سلوکی مربوط می دانند. حمام زنانه: در شمال حمام مردانه بخش زنانه قرار دارد که هفت پله از سطح کوچه پایین تر است. سردر ورودی آن ساده و بدون تزیین است. در ورودی آن کوچک است. سربینه آن به شکل گنبدی شش ضلعی است، که در وسط آن نور گیر کوچکی وجود دارد. فضای داخل گنبد با طرح های هندسی ساده گچ بری شده است. این اضلاع که طاق نما هایی را به وجود آورده، جای رخت کن است. در وسط سر بینه حوض سنگی هشت ضلعی تعبیه شده که درست شبیه ساختمان سربینه است یعنی دو ضلع بزرگ و شش ضلع کوچکتر است، و بر خلاف سربینه مردانه فاقد ستون است. پس از عبور از میان در، گرم خانه با دو ستون سنگی بزرگ دیده می شود. بر خلاف حمام مردانه که شمالی- جنوبی است، حمام زنانه مستطیلی است که اضلاع بزرگتر آن جهت شرقی- غربی دارد. حمام گرم از دو قسمت تشکیل شده، یکی صحن اصلی و یکی حاشیه صحن که عرض مستطیل شکل آن بین دو ستون واقع است. کف حمام با سنگهای خاکستری مفروش گردیده بدنه گرمخانه با ساروج اندود شده است.

منبع:arthut.co

 

[mpb]

حمام وکیل

حمام وکیل


حمام وکیل در دوره زندیه توسط کریم خان زند (1172 - 1193) در مرکز شیراز، استان فارس، در محله میدان شاه، جنب مسجد وکیل (خیابان طالقانی) ساخته شد.
از قسمت های جالب توجه حمام وکیل می توان به قسمتی به نام شاه نشین اشاره نمود که مخصوص استفاده شاه بوده است. این بنا در غرب مسجد وکیل ساخته شده‌. این حمام بزرگ از پیشرفته ترین اصول معماری زمان خود برخوردار بوده‌. برای مثال، ورودی حمام کوچک است و با شیبی ملایم به هشتی ورودی که پایین تر از سطح زمین قرار دارد می ‌رسد. ورودی به رختکن، زاویه دار ساخته شده و همه این ملاحظات برای این بوده ‌است که از ورود سرما به داخل و از خروج گرما به خارج از حمام جلوگیری شود. گرم خانه با سنگ فرش پوشیده شده‌ است اما جالب توجه این که در زیر این سنگ فرش دالان ‌های کم عرض و باریکی ساخته شده که هوای گرم و بخار آب در آن جریان می یافته ‌است تا کف حمام زودتر گرم شود. در جنوب گرم خانه، خزینه قرار دارد که دو دیگ بزرگ برای گرم کردن آب داشته ‌است. در دو طرف محوطه گرم خانه دو شاه نشین و در دو طرف خزینه دو حاکم نشین ساخته شده‌ است. در وسط هر حاکم نشین نیز حوضی از سنگ مرمر دیده می ‌شود. این حمام که به عنوان حمام عمومی شهر شناخته می شد، دارای چهار قسمت مرتبط با یکدیگر است. مدخل ورودی این حمام هم اینک یک هشتی است که در ابتدا وجود نداشته و در دوره پهلوی احداث شده است. این هشتی دارای سقفی با گچ کاری برجسته است. پس از آن سربینه حمام به شکل هشت ضلعی منظم و وسیعی که با هشت ستون یکپارچه سنگی و سقفی گنبدی در وسط، دیده می شود که بیشترین تزیینات را داراست. آهکبری های سقف و دیوار های این قسمت مربوط به دوران کریم خانی بوده که بیشتر به شکل طرح های گلدانی است. اما در زمان قاجاریه، آثار زندیه کلنگی شده و قاجاریان بر روی آن آهکبری هایی به شکل داستان های اساطیری (صحنه هایی از داستانهای قربانی شدن اسماعیل(ع) به دست حضرت ابراهیم(ع)، معراج حضرت محمد(ص)، یوسف(ع) و برادرانش، سلطان سنجر و پیرزن، شیرین و فرهاد، بیژن و منیژه دیده می شود) انجام داده اند، در واقع داستان‌ های این نقوش، از مذهب، سنت، علائق و رویاهای مردم این دیار سرچشمه می ‌گیرد. در حال حاضر نیز به جهت تنوع بیشتر طرح های قاجاری، یکی دو طرح زندی مرمت شده و در بقیه قسمت ها طرح های قاجاری حفظ شده اند. در مرمتهای اخیر، تزیینات اولیه حمام را از زیر اندودهای جدیدتر بیرون آورده و مرمت کرده اند.

هورنور یا جامخانه هایی که در سقف تعبیه شده اند، روشنایی این بخش را تأمین می کنند. در اطراف این سربینه، سکو هایی برای تعویض لباس ساخته شده و چهار حوض سنگی نیز جهت استحمام در آن وجود دارد. ستون های این حمام از جنس سنگ گندمک گوگرد دار و سخت است. این ستون ها یک پارچه هستند و بر روی آنها به فرم هندسی، مقرنس گچی کم عمق دیده می شود ولی مقرنس آن برجسته است. در وسط محوطه سر بینه حوض کثیر الاضلاعی از سنگ ساخته شده و در یک سمت آن راهرویی است که به هشتی دوم منتهی می شود. در کف حمام چندین رج آجر آب خورده کار شده و بین آنها ساروج ریخته اند تا فشار آب را تحمل کند. در برزخ یا هشتی دوم که به گرم خانه می رود، قسمتی وجود داشته (در سمت راست ورودی هشتی دوم ) که دیواری ضخیم، قطور و توپر بوده و در بالای آن (در پشت بام) حوض آبی بوده که آب حمام از آنجا تأمین می شده، پس از تبدیل سر بینه به زورخانه در دوران پهلوی، این دیوار برداشته شده و راهی به خیابان طالقانی گشوده شد که به در ورودی حمام تبدیل گشت. هم اینک این در مسدود و به دیوار تبدیل شده است. میان در از دو بخش تشکیل شده است که بخش اصلی آن فضایی هشتی مانند با طاق رسمی بندی و تزیینات آهکبری بر سقف و دیوارها است. میان در، مطابق معمول، به گونه ای طراحی شده که تبادل حرارت را در بین سربینه و گرم خانه به حداقل برساند و مانع دید مستقیم در بین آن دو گردد. پس از عبور از هشتی دوم به گرمخانه حمام وارد می شویم که دارای سه خزینه آب گرم، آب سرد و آب ولرم است. در زیر این خزینه ها کانال هایی به نام گربه رو جهت گرم کردن حمام وجود دارد. آب رسانی به این حمام از طریق چاهی در ضلع غربی (گاو چاه) صورت می گرفته. در زیر خزینه اصلی (آب گرم) تون حمام قرار دارد. در کف حمام نیز گربه روهایی وجود دارد که در بدنه دیوار به دودکش ها منتهی می شود. این گربه روها علاوه بر آن که گرمای اضافی را به کف حمام منتقل می کند، دوده های ناشی از سوخت را نیز به بیرون هدایت می کند.

در زمان پهلوی برخی از قسمت های حمام به نمره خصوصی تبدیل شد. چنان که از دو شاه نشین قرینه با دو حوض سنگی موجود در فضای حمام، شاه نشین سمت راست به نمره خصوصی تبدیل شد. هم اینک حوض سنگی آن از بین رفته است. در دوره پهلوی، حمام دایر بود تا آنکه شکافهایی در دیوارها و سقف آن ظاهر شد و بدین سبب، برای حفاظت از آن، تعطیل و سپس مرمت اساسی شد. این بنا با شماره 917 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منبع:arthut.co

 

[mpb]

تاریخچه حمام در ایران

شاید كمتر كسی بداند كه ایرانی‌ها بیشتر از 3هزارسال پیش توی شهرهایشان حمام عمومی داشته‌اند و احتمالا اولین حمام تاریخ را جمشید پادشاه پیشدادی ایران ساخته است.
ناخودآگاه یك مسیر منطقی را طی كنی؛ بعد از سر در حمام، یك راهرو افراد را به فضای سربینه می‌برد كه از نظر دما خیلی نزدیك به فضای بیرون بود. بعد یك راهرو قرار داشت كه هوایش كمی گرم‌تر از سربینه بود و در آخر گرمخانه بود كه از تمام فضاهای دیگر گرمتر بود.
شست‌وشوی بدن و حمام كردن برای ایرانی‌ها علاوه بر پاكیزه كردن تن و دفع چرك، یك آیین مذهبی هم بوده. در تمام ادیان پیش از اسلام- از مهرپرستان گرفته تا زرتشتی‌ها-غسل كردن یكی از شرط‌های شركت در مراسم بوده، این است كه نه تنها در یك جایی مثل كاخ شاهی تخت جمشید نشانه‌هایی از حمام پیدا می‌كنند بلكه باستان‌شناس‌ها، بعد از كلی جست‌وجو به این نتیجه رسیدند كه ساخت حمام‌های عمومی از عهد هخامنشی در همه شهرهای ایران رایج بوده است.
غسل كردن چه به صورت واجب و چه به صورت مستحب، به مناسبت‌های مختلف به مسلمان‌ها سفارش شده، به همین خاطر بعد از اسلام، شاهان ایرانی و البته آدم‌های خیر، شهرهای ایرانی را پر كردند از حمام‌های عمومی تا جایی كه در شهری مثل اصفهان فقط در عهد صفوی 152 حمام عمومی ساخته شد.

حمام در فرهنگ ايران زمين
کاشيهاي معرق ، هفت رنگ و کاشيهاي خشتي ، با تصوير انساني از زيباييهاي از ويژگي حمامها مي باشد. از ديگر نکات فني و هنري حمام مي توان از چگونگي شبکه آبرساني به خزينه ، گرمخانه ، سربينه ، حوضها ، حوضچه ها و فواره هاي متعدد آنها ، نحوه گرم کردن هواي داخل حمام ،چگونگي آب بندي مخازن آب و گرم کردن آب ، ارتفاع کم و باريک و طولاني بودن راهروها ، هشتي هاي مياني و سردرها ، تناسبات فضايي وروديها و خروجيها ، ارتفاع زياد رختکن ، گود بودن حمام ، بهره گيري از آب قنات ، نگهداشتن حرارت ، ضدزلزله بودن و کاهش ارتعاشات لرزشي در اثر قرارگيري در درون زمين ، که بدون آنها کارکرد حمام ممکن نمي شد نام برد.
زمان استفاده از حمامها در قديم
سابقاً در همه جاي ايران حمام عمومي وجود داشت و اهالي محل اقلاً هفته اي يک بار به منظور نظافت به حمام ميرفتند. اين تفاوت که مردان قبل از طلوع آفتاب تا ساعت هشت صبح حمام مي گرفتند.



اولین حمام های عمومی دنیا

قدیمی‌ها شاید هیچ وقت تصورش را هم نمی‌کردند، روزی برسد که بیشتر خانه‌ها حمام داشته باشد؛ حمام‌های خصوصی و البته مجهز. حمام‌هایی که هر وقت اراده کنیم، آماده است و برای استفاده از آن هیچ دردسری نداریم.

از آن جالب‌تر، این که حالا در بسیاری از خانه‌ها نه‌تنها یک حمام خصوصی که حتی دو یا سه حمام وجود دارد! چیزی که قدیم اصلا به فکر مردم هم نمی‌رسید و نمی‌توانستند حتی آن را تصور کنند.‌ سال‌ها قبل به هیچ عنوان چنین شرایطی نبود و مردم که به استفاده از همان حمام‌های عمومی دلخوش کرده بودند، در بسیاری از نقاط دنیا برای حفظ نظافت از چنین حمام‌هایی استفاده می‌کردند. این روزها اما وضع خیلی فرق کرده و دیگر گذر خیلی‌ها به این حمام‌های عمومی نمی‌افتد، مگر زمانی که مشکلی پیش بیاید و مجبور باشند به جای حمام خصوصی خانه خودشان از چنین حمام‌هایی استفاده کنند. البته در بعضی کشورها مانند ژاپن و ترکیه، حمام‌های عمومی به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری شناخته شده و گردشگران می‌توانند با حضور در این حمام‌ها با آداب و رسوم خاص آن کشور آشنا شوند و در عین حال از خدمات حمام هم استفاده کنند.

می‌گویند یونانیان و رومیان باستان در ساخت حمام‌های عمومی و استفاده از آنها پیشتاز بوده‌اند. آن طور که باستان‌شناسان می‌گویند بعضی حمام‌های عمومی در این کشورها به قدری بزرگ بوده که فضایی برای گفت‌وگو و اتاق‌هایی برای نیایش و مدیتیشن داشته است. البته با این‌ که رومی‌ها و یونانی‌ها تقریبا با هم به فکر ساخت حمام‌های عمومی و استفاده از آنها افتاده‌اند، ولی شیوه حمام کردن در این دو منطقه با یکدیگر تفاوت‌هایی داشته است. مثلا رومی‌ها برای حفظ سلامت و بهداشت، بدنشان را می‌شستند و از حمام استفاده می‌کردند، در حالی که یونانیان باور داشتند فقط خانم‌ها می‌توانند در آب غوطه‌ور شوند و تمام قسمت‌های بدن را در آب فرو کنند و به همین دلیل، مردان یونانی هیچ‌وقت به طور کامل در آب حمام فرو نمی‌رفتند.

حمام بزرگ در دره سند
تا به حال فکر کرده‌اید اولین حمام عمومی که در جهان وجود داشته، چه شکلی بوده است؟ اصلا چه کسانی به فکر ساخت این حمام افتاده‌اند و ویرانه‌هایش در چه منطقه‌ای پیدا شده؟ مسلما با در نظر گرفتن حمام‌های خصوصی که اکنون در بیشتر خانه‌ها وجود دارد، تصور اولین و قدیمی‌ترین حمام‌های عمومی دنیا بسیار دشوار خواهد بود.

با این حال جالب است بدانید برخی می‌گویند اولین حمام عمومی دنیا در خرابه‌های تمدن دره سند پیدا شده است و این حمام که به عنوان حمام بزرگ از آن یاد می‌کنند و محل آن در پاکستان امروزی است، فقط به اندازه یک استخر معمولی بوده است که به کمک پله‌ها مردم می‌توانستند پایین بروند و بالا بیایند. البته این حمام داخل ساختمانی بزرگ‌تر قرار داشته و برای استفاده عموم مردم ساخته شده بود. علاوه بر این، براساس آنچه در یکی از کتاب‌هایی که درباره تاریخچه حمام‌های عمومی نوشته شده، آمده است، تاریخ ساخت این حمام‌ها از یونان آغاز شده؛ جایی که زنان و مردان پس از ورزش‌ و فعالیت‌های‌ فیزیکی، دست و صورت‌شان را در حوضچه‌های خاصی می‌شستند و خودشان را تمیز می‌کردند. پس از آن نیز حمام‌هایی در فضای پوشیده ساخته شد که در آن مجسمه‌هایی از جنس سنگ مرمر سفید که به شکل شیر ساخته شده و از شکمشان آب بیرون می‌آمده است، نقش دوش را ایفا می‌کردند. در یونان، حمام کردن رسم و رسوم خاصی داشته است بیشتر از این ‌که به یک کار عادی شبیه باشد به هنری اصیل تبدیل شده است. در این منطقه برای حمام کردن باید مراحل خاصی به ترتیب اجرا می‌شد؛ مثلا ابتدا پاکسازی شن‌ها، بعد حمام آب گرم، حمام بخار در یک اتاق تاریک، شیرجه زدن و پریدن در حوضچه آب سرد و در انتها هم ماساژ دادن بدن با روغن‌های معطر.

حمام‌ رومی
حمام کردن و شست‌وشوی بدن یکی از فعالیت‌های مهمی بود که مردم روم باستان به طور روزانه مشغول انجام آن می‌شدند. حمام‌های عمومی در روم باستان شامل وانی کوچک، حوضچه شست‌وشو و قسمتی برای شست‌وشوی پاها بوده است. این حمام‌ها اتاق‌هایی داشته که درجه حرارت آن به ترتیب افزایش می‌یافته تا افرادی که برای استفاده از حمام آمده بودند، کم‌کم با این افزایش دما هماهنگ ‌شوند. این افراد ابتدا باید در قسمت ورودی حمام، لباس‌ها را درآورده و پس از آن وارد اتاق سرد می‌شدند که آب سردی هم داشته است. پس از آن نوبت اتاق گرم و حمام آب گرم بود و بعد هم اتاقی با هوا و آب داغ. در این اتاق، حوضچه‌های آب سردی هم وجود داشته که مردم می‌توانستند برای خنک شدن از آنها استفاده کنند. پس از پایان حمام هم دوباره به بخش سرد برمی‌گشتند تا با روغن‌ بدن‌شان را ماساژ دهند و کمی استراحت کنند. در کل می‌توان گفت حمام‌های عمومی روم باستان به نوعی شبیه چشمه‌های آب گرم این دوران بوده است.

در این حمام‌ها علاوه بر شست‌وشوی بدن و استراحت، مردم مشغول فعالیت‌های اجتماعی و تجاری هم می‌شدند و ممکن بود لوازم خاصی در حمام بفروشند یا مشغول ورزش و مطالعه شوند.

حمام‌ ترکی
ترک‌ها حمام‌های خاصی داشتند که هنوز هم در گوشه و کنار این کشور وجود دارد و مورد توجه مردم و گردشگران است. در این حمام‌ها از آب بسیار گرمی استفاده می‌شده که اکنون نیز از آن به عنوان حمام بخار یاد می‌کنند. بعضی حمام‌های ترکیه بسیار هنرمندانه تزئین و با ستون‌هایی از آب طلا و نقره نیز آراسته شده است.
البته در ترکیه حمام فقط برای تمیزی یا حتی تفریح نبوده، بلکه آیینی بوده است برای پاک شدن. از همان زمانی که حمام‌های عمومی در ترکیه رونق گرفت و مردم از آنها استفاده کردند، همه افراد جامعه، پیر و جوان، شهری و روستایی، ثروتمند و فقیر و از هر طبقه اجتماعی می‌توانستند به طور رایگان از این حمام‌ها استفاده کنند و ساعت‌های متفاوتی هم برای استفاده زنان و مردان در نظر گرفته شده بود.

ترک‌ها حوله مخصوصی برای حمام داشتند و زمانی که می‌خواستند به حوضچه‌های مرمر حمام بروند، آن را دور خودشان می‌پیچیدند. البته برای خشک کردن بدن هم از سه حوله مختلف باید استفاده می‌کردند؛ یکی دور سر و برای خشک کردن موها پیچیده می‌شد، یکی دور شانه‌ها و حوله سوم هم برای دور کمر. برای این ‌که پاهایشان خیس نشود هم از دمپایی‌های چوبی مخصوصی استفاده می‌کردند. آنها فرش‌های خاصی هم برای حمام داشتند که آن را روی زمین پهن می‌کردند و رویش پارچه‌ای می‌انداختند تا بتوانند بنشینند و لباس‌هایشان را بپوشند یا دربیاورند. بعد از هر حمام رفتن هم این فرش‌ها شسته و خشک می‌شد و برای حمام بعدی آن را نگه می‌داشتند. در آن زمان، آینه یکی از لوازم ضروری در حمام‌های عمومی ترکیه بود و حتما در بساط حمام ترک‌ها دیده می‌شد. پس از این ‌که نظافت و شست‌وشوی بدن تمام می‌شد هم ممکن بود خانم‌ها بخواهند با استفاده از حنا موهایشان را رنگ کنند و در نهایت پس از پایان حمام، خانم‌ها به کمک اسانس گل رز، بدن و موهایشان را معطر می‌کردند و از حمام خارج می‌شدند.

حمام ژاپنی
بسیاری از خانه‌های ژاپنی هم در گذشته حمام نداشت و به همین دلیل حمام‌های عمومی در این کشور حسابی شناخته‌شده و معروف بود. مردم ژاپن برای حفظ سلامت و نظافت به این حمام‌ها می‌رفتند و علاوه بر این، حضور در حمام عمومی فرصتی بود برای گفت‌وگو و دیدار با سایر همسایه‌ها و آشنایان.

منشأ ساخت و استفاده از حمام در ژاپن به مراسم تطهیر با آب (Misogi) برمی‌گردد و زمانی که فرهنگ بودایی وارد این کشور شد بسیاری از معابد دارای حمام‌های بخار بود که مردم می‌توانستند از آنها استفاده کنند. در واقع، در آن سال‌ها بودایی‌هایی که می‌خواستند مشغول دعا و نیایش شوند، ابتدا به حمام می‌رفتند تا پاک و تمیز عبادت کنند و پس از آن، معبدها تصمیم گرفتند حمام در اختیار عموم مردم قرار بگیرد. بعد از گذشت مدت زمانی، افراد خاصی در جامعه به حمام‌های خصوصی دسترسی پیدا کردند و کم‌کم حمام‌ها جنبه مقدس خود را از دست داده و بیشتر به سرگرمی و تفریح تبدیل شد. این حمام‌ها شامل یک وان چوبی کم‌عمق بود که افراد می‌توانستند در آن خودشان را بشویند.
حمام‌های عمومی ژاپن به دو قسمت مجزا برای خانم‌ها و آقایان تقسیم شده و ورودی این حمام‌ها از بیرون بیشتر شبیه معابد بوده است و به کمک پرده‌های مخصوص ژاپنی که معمولا هم رنگ آبی داشته، پوشیده می‌شده است. این حمام‌ها، قوانین و آداب خاصی داشته و دارد که اگر فردی آنها را در نظر نگیرد، نوعی بی‌احترامی به حساب می‌آید. مثلا اگر فردی بدون این که خودش را بشوید، وارد فضای حمام شود کار نادرستی انجام داده است یا در صورتی که صابون را داخل آب حمام فروکند نیز کارش از نظر ژاپنی‌ها اشتباه است.

ژاپنی‌ها برای استفاده از این حمام‌ها حتما باید قبل از ورود، کفش‌هایشان را درمی‌آوردند و دمپایی‌های مخصوص حمام می‌پوشیدند. برای عوض کردن لباس‌ها هم از سبدهای چوبی استفاده می‌کردند و لباس‌ها را در آن قرار می‌دادند. نکته مهم درباره حمام‌های ژاپنی این است که قسمت شست‌وشو و دوش گرفتن جدا از بخش حمام بوده و افراد ابتدا باید بدنشان را کاملا با آب می‌شستند و پس از آن وارد فضای حمام می‌شدند و در آب حمام قرار می‌گرفتند. زمانی که داخل آب حمام بودند، می‌توانستند بدن‌شان را آرام کنند و از این دقایق لذت ببرند، اما به هیچ وجه در این وضع نباید بدنشان را می‌شستند. اگر کسی به کمک کاسه‌های مخصوصی که در حمام قرار داشت، آب روی سرش می‌ریخت و خودش را می‌شست هم نباید آن آب را داخل فضا و حوضچه حمام می‌ریخت. در ضمن، ژاپنی‌ها باور دارند هنگام شست‌وشوی بدن هم حتما باید در حالت نشسته قرار داشت و شست‌وشوی بدن در حالت ایستاده را کار صحیحی نمی‌دانند، چون ممکن است آب به دیگران بپاشد و آنها را اذیت کند.

حمام کره‌ای
حمام گرم، حمام بزرگی است که زنان و مردان در کره جنوبی به طور جداگانه می‌توانند از آنها استفاده کنند. این حمام‌ها دوش‌های متعددی دارد و برای شست‌وشوی بدن از آنها استفاده می‌شود. بیشتر این حمام‌ها در تمام ساعات شبانه‌روز باز هستند و مردم زیادی به آنها مراجعه می‌کنند.
در گذشته اما زمانی که کره‌ای‌ها به این حمام‌ها می‌رفتند، پس از درآوردن کفش‌ها و رفتن به بخش زنانه یا مردانه باید بدنشان را می‌شستند و لباس مخصوص حمام را می‌پوشیدند و وارد فضای حمام می‌شدند. در ضمن، در این حمام مرسوم است کره‌ای‌ها، حوله‌شان را مدل خاصی دور سر بپیچند و برای همین کسانی که به این حمام می‌روند، معمولا باید این شیوه را نیز بلد باشند.

منابع :
jamejamonline.ir
mosafaie.blogfa.com

 

[mpb]

• پلان حمام مهر پادین دوره قاجار- یزد
• پلان حمام حاج سید حسین-کاشان
• پلان حمام ارگ کریم خان دوره زندیه- شیراز
• پلان حمام ترک میانه دوره قاجار
• پلان حمام شاه دوره تیموری.صفویه - مشهد
• پلان حمام علیقلی آقا دوره صفویه- اصفهان
• پلان حمام گلشن دوره قاجاریه- لاهیجان
• پلان حمام شاه دوره صفویه- اصفهان
• پلان حمام محتشم دوره قاجاریه- کاشان