ساز قانون:
تاریخچه ساز قانون و مخترع آن
عده ای معتقدند که مخترع این ساز فارابی است و برخی دیگر می گویند منشاء آن خراسان بوده و در قرن سیزدهم (میلادی) در موصل پیدا شده، هر چند هیچیک از این نظردهندگان دلیل بر ادعای خود ندارند. واقعیت این است که در فرهنگ کلاسیک شرق، ردی از سازهای خانوادة سیتار پیدا نشده و سرمنشاء قانون نیز، مانند سرچشمة بسیاری از سازهای دیگر، تاریک مانده است. آنچه بیشتر محتمل می رسد اینکه قانون از سرزمینهای شرق نزدیک، , به اروپا رسیده و در کشورهای اروپایی با مکانیزه کردن آن، بزرگ ترین ساز کلاویه دار سیمی را ساخته و پرداخته*اند…
قانون را باید سازی از اوایل اسلام دانست. نام ساز از واژة یونانی Kanon گرفته شده، که در آن زبان به مفهومم «قانون، قاعده» مصطلح است. ترک ها، زمانی چند این ساز را فراموش کرده بودند، اما از زمان محمود دوم (۱۸۹۹-۱۸۰۸)، عمر افندی، آن را از شام به ترکیه آورد و به سرعت میان مردم رواج یافت.
عده ای معتقدند که مخترع این ساز فارابی است و برخی دیگر می گویند منشاء آن خراسان بوده و در قرن سیزدهم (میلادی) در موصل پیدا شده، هر چند هیچیک از این نظردهندگان دلیل بر ادعای خود ندارند. واقعیت این است که در فرهنگ کلاسیک شرق، ردی از سازهای خانوادة سیتار پیدا نشده و سرمنشاء قانون نیز، مانند سرچشمة بسیاری از سازهای دیگر، تاریک مانده است. آنچه بیشتر محتمل می رسد اینکه قانون از سرزمینهای شرق نزدیک، , به اروپا رسیده و در کشورهای اروپایی با مکانیزه کردن آن، بزرگ ترین ساز کلاویه دار سیمی را ساخته و پرداخته*اند…
قانون را باید سازی از اوایل اسلام دانست. نام ساز از واژة یونانی Kanon گرفته شده، که در آن زبان به مفهومم «قانون، قاعده» مصطلح است. ترک ها، زمانی چند این ساز را فراموش کرده بودند، اما از زمان محمود دوم (۱۸۹۹-۱۸۰۸)، عمر افندی، آن را از شام به ترکیه آورد و به سرعت میان مردم رواج یافت.
اجزای تشکیل دهنده ساز قانون
1. جعبه ذوزنقه شکل ساخته شده از چوب
2. پرده گردان: کلیدهای کوچک و متحرک که در سمت چپ ساز بعد از شیطانک نصب شده و باعث تغییر صدا می شود.
3. شیطانک
4. محل گره سیمها
5. سیمها (هر سه سیم با یکدیگر همصدا کوک می شوند).
6. گوشی
7. خرک
8. پایه خرک
9. شبکه های صوتی
10.صفحة رو
11.صفحة زیر
12.ضلع کوچک
13.ضلع بزرگ
14.پوست
15.حلقه های مضراب
16.مضراب
17.کلید کوک
طریقه نشستن
برای نواختن قانون، آن را روی میزی که تا اندازه ای به طرف نوازنه شیب داشته و با وضع نشستن متناسب باشد قرار داده، نوازنده مقابل آن می نشیند به طوری که قاعدة بلند جعبه (که سیمهای ضخیم دارد) در پایین و نزدیک به نوازنده قرار گیرد. میز از صندلی نوازنده کمی بلندتر (و بهتر است زیر آن خالی) باشد، به طوری که در حالت نوازندگی اعضاء بدن به شکل زیر قرار گیرد:
1. ساعد با بازو یک زاویه قائمه تشکیل دهد.
2. پشت، کاملاً صاف باشد و به طرف جلو خم نشود.
3. آرنجها بیرون از بدن قرار نگیرد.
4. دستها روی سیمها تکیه نکند.
5. هر دو دست از شانه ها در حالت نواختن آزاد باشد. (به دست فشاری وارد نشود) گاه ممکن است بنا به ضرورت مجبور به قرار دادن قانون بر روی پا باشیم. در این شرایط یک پا را بر روی پای دیگر انداخته و ساز را روی پا قرار می دهیم. حتی می توان روی زمین (به اصطلاح عامیانه چهار زانو) نشست و ساز را روی پاها قرار داد.
وسیله نواختن
عبارت است از دو حلقه فلزی که از جنس نقره، ورشو، برنج و… که به طور پهن و مدور (به اندازة بند دوم انگشت نشانه) ساخته شده باشد. مضرابهایی که داخل حلقه قرار می گیرد از شاخ گاو، گوزن، بز کوهی و… ساخته شده است. حلقه ها را در انگشت نشانه (بند دوم) قرار داده و مضراب را به طرف داخل دست، میان حلقه و انگشت جای می دهیم. اندازة مضراب ساخته شده باید از نوک انگشت نشانه کمی بلندتر باشد و از زیر بند دوم انگشت، پایین تر نیاید.
طریقه مضراب زدن: ابتدا روی یکی از سیمها به وسیلة دست راست یا چپ ضربه ای بزنید (موقع مضراب زدن انگشتهای نشانه باید از بند آخر خم شود) به طوری که وقتی مضراب سیم را لمس کرد صدایی که از آن برمی خیزد صاف و شفاف باشد و این در صورتی امکان پذیر است که هر سه سیم هم صدا در یک لحظه و هم زمان به صدا درآیند.
برای انتقال نیرو به مضراب در یادگیری مراحل اولیه، و هنگام مضراب زدن با دست راست و چپ باید انگشتی که مضراب در آن جای دارد انگشت شست را لمس کند. این علم برای قوی شدن انگشت و مضراب موثر است، که باید آن را در تمرینهای اولیه اموخت. در تمرینهای مربوط به مراحل بالاتر که اجرای ساز رفته رفته سریع تر شده و حالتهای گوناگون به آن داده می شود، دیگر نیازی به تماس انگشت نشانه با شست نیست. در هنگام ضمراب زدن انگشت شست زیر انگشت نشانه قرار می گیرد. سایر انگشتان (سه انگشت دیگر) نه باید جمع و نه باز باشد (به حالت برداشتن مدادی که به طور افقی در جایی قرار دارد).
طریقه اجرا
برای نواختن ساز قانون معمولاً دو طریقه به کاربرده می شود:
دستها در طرفین: هنگام اجرای ساز، دست راست به موازات پوست قانون (در قسمتی که پوست به چوب می چسبد) و دست چپ در سمت چپ ساز به موازات پرده گردانها و به طور مایل حرکت کند. به این ترتیب دستها در طرفین ساز قرار می گیرند.
1. جعبه ذوزنقه شکل ساخته شده از چوب
2. پرده گردان: کلیدهای کوچک و متحرک که در سمت چپ ساز بعد از شیطانک نصب شده و باعث تغییر صدا می شود.
3. شیطانک
4. محل گره سیمها
5. سیمها (هر سه سیم با یکدیگر همصدا کوک می شوند).
6. گوشی
7. خرک
8. پایه خرک
9. شبکه های صوتی
10.صفحة رو
11.صفحة زیر
12.ضلع کوچک
13.ضلع بزرگ
14.پوست
15.حلقه های مضراب
16.مضراب
17.کلید کوک
طریقه نشستن
برای نواختن قانون، آن را روی میزی که تا اندازه ای به طرف نوازنه شیب داشته و با وضع نشستن متناسب باشد قرار داده، نوازنده مقابل آن می نشیند به طوری که قاعدة بلند جعبه (که سیمهای ضخیم دارد) در پایین و نزدیک به نوازنده قرار گیرد. میز از صندلی نوازنده کمی بلندتر (و بهتر است زیر آن خالی) باشد، به طوری که در حالت نوازندگی اعضاء بدن به شکل زیر قرار گیرد:
1. ساعد با بازو یک زاویه قائمه تشکیل دهد.
2. پشت، کاملاً صاف باشد و به طرف جلو خم نشود.
3. آرنجها بیرون از بدن قرار نگیرد.
4. دستها روی سیمها تکیه نکند.
5. هر دو دست از شانه ها در حالت نواختن آزاد باشد. (به دست فشاری وارد نشود) گاه ممکن است بنا به ضرورت مجبور به قرار دادن قانون بر روی پا باشیم. در این شرایط یک پا را بر روی پای دیگر انداخته و ساز را روی پا قرار می دهیم. حتی می توان روی زمین (به اصطلاح عامیانه چهار زانو) نشست و ساز را روی پاها قرار داد.
وسیله نواختن
عبارت است از دو حلقه فلزی که از جنس نقره، ورشو، برنج و… که به طور پهن و مدور (به اندازة بند دوم انگشت نشانه) ساخته شده باشد. مضرابهایی که داخل حلقه قرار می گیرد از شاخ گاو، گوزن، بز کوهی و… ساخته شده است. حلقه ها را در انگشت نشانه (بند دوم) قرار داده و مضراب را به طرف داخل دست، میان حلقه و انگشت جای می دهیم. اندازة مضراب ساخته شده باید از نوک انگشت نشانه کمی بلندتر باشد و از زیر بند دوم انگشت، پایین تر نیاید.
طریقه مضراب زدن: ابتدا روی یکی از سیمها به وسیلة دست راست یا چپ ضربه ای بزنید (موقع مضراب زدن انگشتهای نشانه باید از بند آخر خم شود) به طوری که وقتی مضراب سیم را لمس کرد صدایی که از آن برمی خیزد صاف و شفاف باشد و این در صورتی امکان پذیر است که هر سه سیم هم صدا در یک لحظه و هم زمان به صدا درآیند.
برای انتقال نیرو به مضراب در یادگیری مراحل اولیه، و هنگام مضراب زدن با دست راست و چپ باید انگشتی که مضراب در آن جای دارد انگشت شست را لمس کند. این علم برای قوی شدن انگشت و مضراب موثر است، که باید آن را در تمرینهای اولیه اموخت. در تمرینهای مربوط به مراحل بالاتر که اجرای ساز رفته رفته سریع تر شده و حالتهای گوناگون به آن داده می شود، دیگر نیازی به تماس انگشت نشانه با شست نیست. در هنگام ضمراب زدن انگشت شست زیر انگشت نشانه قرار می گیرد. سایر انگشتان (سه انگشت دیگر) نه باید جمع و نه باز باشد (به حالت برداشتن مدادی که به طور افقی در جایی قرار دارد).
طریقه اجرا
برای نواختن ساز قانون معمولاً دو طریقه به کاربرده می شود:
دستها در طرفین: هنگام اجرای ساز، دست راست به موازات پوست قانون (در قسمتی که پوست به چوب می چسبد) و دست چپ در سمت چپ ساز به موازات پرده گردانها و به طور مایل حرکت کند. به این ترتیب دستها در طرفین ساز قرار می گیرند.
نوازندة قانون در حالیکه روی صندلی نشسته است، ساز را در هنگام نوازندگی روی زانوی خود می گذارد (تا ۵۰ سال پیش، ساز خیلی پایین تر از بدن نوازنده قرار می گرفت).
نوازنده دو دست خود را به فاصلة یک اکتاوروی ساز میگذارد و دست چپ اندکی دیرتر از دست راست به سیم زخمه میزند، در این حالت صوتی دو صدایی، و همنام به فاصله اکتاو از ساز شنیده می شود.
نوازنده دو دست خود را به فاصلة یک اکتاوروی ساز میگذارد و دست چپ اندکی دیرتر از دست راست به سیم زخمه میزند، در این حالت صوتی دو صدایی، و همنام به فاصله اکتاو از ساز شنیده می شود.
نام تعدادی از نوازندگان این ساز
متاسفانه این ساز طی سالهای دراز به دست باد سپرده شد، ولی می توان از نوازندگانی چون رحیم قانونی، جلال قانونی، مهدی مفتاح، سیمین آقارضی، ملیحه سعیدی و پریچهر خواجه نام برد.
