آشنایی با انواع مراتع
انواع مرتع بر اساس نحوه ی رويش و استقرار گياه:
مراتع بر حسب اینکه گياه در آن ها به طور طبيعى روئیده یا استقرار يافته باشد یا انسان در کاشت آن دخالت داشته باشد، به دو دسته ی مراتع طبيعى و مراتع مصنوعی طبقه بندى مي شوند. پسچر زمين هاي زراعتي و گياهان روييده در زمينهاي آيش نيز نوعي مرتع هستند.
مرتع طبيعى
مرتع طبيعى زمينى است که به صورت طبيعى پوشیده از گیاهان علوفه ای و غيرعلوفه ای و خودرو باشد.
مرتع مصنوعی
مرتع مصنوعی زمينى است که هر سال یا هر چند سال یکبار با تجدد کشت از آن بهره بردارى می شود. مرتع مصنوعی ممکن است به شکل چراگاه یا به صورت کشت کارى مورد بهره بردارى قرار گیرد. مراتع مصنوعي را بر اساس چگونگي بهره برداري به اشكال زير تقسيم بندي مي كنند:
چراگاه: زميني است كه تحت عوامل زراعتي كشت و محصول آن مستقيماً مورد چراي دام واقع شود.
كشتزار: به زميني اطلاق مي شود كه تحت عوامل زراعتي كشت مي شود و محصول آن پس از برداشت به مصرف خوراك دام مي رسد.
كشتزار چراگاه: زميني است كه به صورت منظم پس از هر چين، دام در آن چرا مي كند.
چراگاه كشتزار: زمين كشت شده اي است كه پس از چراي دام با اجراي عملياتي نظير كود دادن و آبياري از آن محصول برداشت مي شود.
انواع مرتع بر اساس نوع پوشش گياهى:
بر این اساس که در مرتع درخت یا درختچه وجود داشته باشد یا نه، مرتع را به دو دسته ی: مرتع مشجر، مرتع غيرمشجر تقسیم می کنند.
مرتع مشجر
در اين نوع مرتع، انواع درختان خودرو به صورت پراکنده وجود دارد و گیاهان مرتعى در ميان درختان روئیده اند. مانند جنگلهای غرب کشور واقع در رشته کوههای زاگرس.
بديهى است که در جنگلهای انبوه به دلیل نرسیدن نور کافی، امکان رويش گیاهان مرتعى نيست ولی در همين جنگلها قطعات کم درختی نیز يافت می شود که دامداران از آن به عنوان مرتع استفاده مي کنند گاوسراهائى که در جنگلهای شمال کشور هستند در چنين مکان هائى شکل گرفته اند. اصطلاحاً مرتع دارای درخت و درختچه، مرتع مشجر ناميده می شود. در شرایط و ضوابط که براساس قانون براى بهره بردارى صحیح از مراتع تنظیم گردیده است، مرتع مشجر چنين تعریف شده است: اگر مرتع دارای درختان جنگلی باشد مرتع مشجر ناميده مي شود مشروط بر آن که حجم درختان موجود در هر هکتار، در شمال از حوزه آستارا تا حوزه گليداغى بيش از پنجاه متر مکعب و در ساير مناطق بيش از بیست متر مکعب نباشد.
مرتع غيرمشجر
اين گونه مراتع دارای پوشش گياهى غيردرختى و غيردرختچه اى هستند و از انواع گیاهان بوته اى و علفی یکساله و چندساله پوشیده اند. اين مراتع را در بیشتر نواحی ایران می توان یافت و بیشتر مراتع کشور از اين نوع هستند.
انواع مرتع براساس فصل بهره بردارى:
مراتع قشلاقى:
به مرتع گرمسیری مرتع قشلاقى نيز گفته می شود اینگونه مراتع که در مناطق گرم واقعند در فصلهای سرد سال به مدت ۵ تا ۷ ماه، مورد استفاده ی دامهای عشایر و دامداران کوچنده قرار می گیرند. بعضی از دامداران خرده پا و روستائيانى که جزء دامداران و عشایر کوچنده نيستند در تمام مدت سال حتی فصلهای گرم سال دامهای خود را در مراتع گرمسیری نگه می دارند.
مراتع ييلاقى:
مرتع سردسیری یا ييلاقى در ارتفاعات نسبتاً زیاد قرار گرفته است و بیشتر سطح اين مراتع در بهار و گاه تا اوايل تابستان پوشیده از برف است. به همين دلیل در تابستان هواى خنک، رطوبت مناسب و علوفه ی تازه دارند. معمولاً در روزهای آخر بهار و اوايل تابستان چراى دامها در مراتع سردسیر آغاز مي شود و تا اواخر تابستان و اوايل پائیز که در اين مناطق هوا رو به سردی مي رود ادامه مي يابد. دامداران محلی اين مناطق که دامهای خود را در زمستان به گرمسیر نمي فرستند در روزهائى که پائيز و زمستان که هوا آفتابی است و امکان چراى دام در چند ساعت از روز وجود دارد، دامها را به مرتع می برند تا از علوفه ی باقیمانده و آن قسمت از سرشاخه های گیاهان مرتعى که از زیر برف بیرون مانده اند استفاده کنند. دامهای عشایری سه تا چهار ماه از سال را در مراتع ييلاقى چرا مي کنند.
مراتع میانبند:
در اوايل بهار که در مراتع گرمسیری با گرم شدن تدریجی هوا علوفه کمیاب مي شود، دامداران و عشایر کوچنده به مناطق مرتفع تر دارای هواى ملایم و علوفه ی بهتر کوچ مي کنند و تا اواخر فصل بهار در اين مناطق باقی مي مانند. سپس براى گذراندن تابستان به مناطق مرتفع تر می روند. در آخر تابستان و اوايل پائيز در راه بازگشت، دامها دوباره به اين مراتع باز می گردند. به اين نوع مرتع، مرتع میانبند یا مرتع بهاره پائيزه گفته مي شود. در بعضی از منابع آنها را مرتع بين راه و حدفاصل نيز ناميده اند. دامهای عشایر کوچنده معمولاً يک تا دو ماه از سال از مراتع میانبند استفاده مي کنند.
مرتع میانبند بر سر راه رفت و برگشت دامها به ييلاق و قشلاق قرار دارد، بعضی از دامداران نيز که به دلایلی دسترسی به مراتع سردسیری ندارند در فصل تابستان دامهایشان را در همين مراتع نگه می دارند، و دامهای روستائيان محلی نيز در تمام مدت سال از اين مراتع استفاده مي کنند. مجموعه ی اين عوامل باعث شده است تا اين مراتع مورد چراى مفرط واقع شوند و به شدت آسیب ببینند. میزان تخریب در مراتع میانبند از دیگر مراتع شدیدتر است.
انواع مرتع براساس دامهای مصرف کننده:
هر يک از دامها بنابر طبیعت خود انواع خاصی از علوفه را مورد استفاده قرار می دهد و به سخنى دیگر هر نوع دام، مرتعى را با ویژگی های زیر می پسندد:
گاو: مراتع دارای علف های بلند و چمنزار های مرطوب.
گوسفند: مراتع دارای علف های کوتاه و نرم.
بز: مراتع خشک درختچه اى و دارای خار و خاشاک.
شتر: مراتع دارای بوته های خاردار و مراتع خشک بیابانی و کويري.
گاومیش: مراتع واقع در زمينهاى باتلاقى و مرطوب و داراى گياهان آبي.
در ميان انواع مراتع قطعات وسیعی يافت مي شود که ویژگیهای یاد شده در بالا را براى يک گونه دام دارند و بر اين پايه می توان آنها را به مراتع: گاوی، گوسفندی، بزى و شتری و مراتع مناسب پرورش گاومیش طبقه بندى کرد.
انواع مرتع براساس توليد و مرغوبيت علوفه:
براساس ميزان توليد و مرغوبيت علوفه، مراتع را به درجه يك تا پنج طبقه بندي مي كنند و در روشي ديگر، مراتع را به: عالي، خوب، متوسط، فقير، خيلي فقير و غيربهره برداري تقسيم مي كنند. كه در ادامه به شرح آنها مي پردازيم.
1- مراتع عالي، خوب: پوشش گياهي اين مراتع براي چراي دام ها مناسب و كافي بوده و قسمت عمده ی پوشش گياهي اين مراتع را گياهان مرغوب و خوش خوراك مرتعي تشكيل مي دهد.
2- مراتع متوسط: پوشش گياهي اين مراتع مناسب نيست و فقط براي چراي تعداد كمي از دام ها كفاف مي دهد، زمينهاي اين مراتع براي تخريب شدن آمادگي بيشتري دارند و به همين دليل بايد با برنامه ريزي دقيق به احياء و تقويت اين مراتع كمك كرد.
3- مراتع ضعيف و نا مرغوب: پوشش گياهي زمينهاي اين مراتع خيلي كم است و اكثر گياهاني كه در اين زمينها مي رويند براي دام ها غير قابل مصرف است.
انواع مراتع بر اساس عوارض طبيعي يا شكل زمين:
مراتع كوهستاني:به مراتعي كه در ارتفاعات واقع شده اند و به علت خنكي هوا و ميزان بارندگي داراي علوفه با كيفيت بالا هستند و اغلب به عنوان مراتع ييلاقي مورد استفاده قرار مي گيرند.
مراتع دشتي:در مناطق پست تر نسبت به مراتع كوهستاني واقع شده اند و اغلب در زمستان مورد چراي احشام قرار مي گيرند.
منبع: منابع طبیعی استان گیلان
انواع مرتع بر اساس نحوه ی رويش و استقرار گياه:
مراتع بر حسب اینکه گياه در آن ها به طور طبيعى روئیده یا استقرار يافته باشد یا انسان در کاشت آن دخالت داشته باشد، به دو دسته ی مراتع طبيعى و مراتع مصنوعی طبقه بندى مي شوند. پسچر زمين هاي زراعتي و گياهان روييده در زمينهاي آيش نيز نوعي مرتع هستند.
مرتع طبيعى
مرتع طبيعى زمينى است که به صورت طبيعى پوشیده از گیاهان علوفه ای و غيرعلوفه ای و خودرو باشد.
مرتع مصنوعی
مرتع مصنوعی زمينى است که هر سال یا هر چند سال یکبار با تجدد کشت از آن بهره بردارى می شود. مرتع مصنوعی ممکن است به شکل چراگاه یا به صورت کشت کارى مورد بهره بردارى قرار گیرد. مراتع مصنوعي را بر اساس چگونگي بهره برداري به اشكال زير تقسيم بندي مي كنند:
چراگاه: زميني است كه تحت عوامل زراعتي كشت و محصول آن مستقيماً مورد چراي دام واقع شود.
كشتزار: به زميني اطلاق مي شود كه تحت عوامل زراعتي كشت مي شود و محصول آن پس از برداشت به مصرف خوراك دام مي رسد.
كشتزار چراگاه: زميني است كه به صورت منظم پس از هر چين، دام در آن چرا مي كند.
چراگاه كشتزار: زمين كشت شده اي است كه پس از چراي دام با اجراي عملياتي نظير كود دادن و آبياري از آن محصول برداشت مي شود.
انواع مرتع بر اساس نوع پوشش گياهى:
بر این اساس که در مرتع درخت یا درختچه وجود داشته باشد یا نه، مرتع را به دو دسته ی: مرتع مشجر، مرتع غيرمشجر تقسیم می کنند.
مرتع مشجر
در اين نوع مرتع، انواع درختان خودرو به صورت پراکنده وجود دارد و گیاهان مرتعى در ميان درختان روئیده اند. مانند جنگلهای غرب کشور واقع در رشته کوههای زاگرس.
بديهى است که در جنگلهای انبوه به دلیل نرسیدن نور کافی، امکان رويش گیاهان مرتعى نيست ولی در همين جنگلها قطعات کم درختی نیز يافت می شود که دامداران از آن به عنوان مرتع استفاده مي کنند گاوسراهائى که در جنگلهای شمال کشور هستند در چنين مکان هائى شکل گرفته اند. اصطلاحاً مرتع دارای درخت و درختچه، مرتع مشجر ناميده می شود. در شرایط و ضوابط که براساس قانون براى بهره بردارى صحیح از مراتع تنظیم گردیده است، مرتع مشجر چنين تعریف شده است: اگر مرتع دارای درختان جنگلی باشد مرتع مشجر ناميده مي شود مشروط بر آن که حجم درختان موجود در هر هکتار، در شمال از حوزه آستارا تا حوزه گليداغى بيش از پنجاه متر مکعب و در ساير مناطق بيش از بیست متر مکعب نباشد.
مرتع غيرمشجر
اين گونه مراتع دارای پوشش گياهى غيردرختى و غيردرختچه اى هستند و از انواع گیاهان بوته اى و علفی یکساله و چندساله پوشیده اند. اين مراتع را در بیشتر نواحی ایران می توان یافت و بیشتر مراتع کشور از اين نوع هستند.
انواع مرتع براساس فصل بهره بردارى:
مراتع قشلاقى:
به مرتع گرمسیری مرتع قشلاقى نيز گفته می شود اینگونه مراتع که در مناطق گرم واقعند در فصلهای سرد سال به مدت ۵ تا ۷ ماه، مورد استفاده ی دامهای عشایر و دامداران کوچنده قرار می گیرند. بعضی از دامداران خرده پا و روستائيانى که جزء دامداران و عشایر کوچنده نيستند در تمام مدت سال حتی فصلهای گرم سال دامهای خود را در مراتع گرمسیری نگه می دارند.
مراتع ييلاقى:
مرتع سردسیری یا ييلاقى در ارتفاعات نسبتاً زیاد قرار گرفته است و بیشتر سطح اين مراتع در بهار و گاه تا اوايل تابستان پوشیده از برف است. به همين دلیل در تابستان هواى خنک، رطوبت مناسب و علوفه ی تازه دارند. معمولاً در روزهای آخر بهار و اوايل تابستان چراى دامها در مراتع سردسیر آغاز مي شود و تا اواخر تابستان و اوايل پائیز که در اين مناطق هوا رو به سردی مي رود ادامه مي يابد. دامداران محلی اين مناطق که دامهای خود را در زمستان به گرمسیر نمي فرستند در روزهائى که پائيز و زمستان که هوا آفتابی است و امکان چراى دام در چند ساعت از روز وجود دارد، دامها را به مرتع می برند تا از علوفه ی باقیمانده و آن قسمت از سرشاخه های گیاهان مرتعى که از زیر برف بیرون مانده اند استفاده کنند. دامهای عشایری سه تا چهار ماه از سال را در مراتع ييلاقى چرا مي کنند.
مراتع میانبند:
در اوايل بهار که در مراتع گرمسیری با گرم شدن تدریجی هوا علوفه کمیاب مي شود، دامداران و عشایر کوچنده به مناطق مرتفع تر دارای هواى ملایم و علوفه ی بهتر کوچ مي کنند و تا اواخر فصل بهار در اين مناطق باقی مي مانند. سپس براى گذراندن تابستان به مناطق مرتفع تر می روند. در آخر تابستان و اوايل پائيز در راه بازگشت، دامها دوباره به اين مراتع باز می گردند. به اين نوع مرتع، مرتع میانبند یا مرتع بهاره پائيزه گفته مي شود. در بعضی از منابع آنها را مرتع بين راه و حدفاصل نيز ناميده اند. دامهای عشایر کوچنده معمولاً يک تا دو ماه از سال از مراتع میانبند استفاده مي کنند.
مرتع میانبند بر سر راه رفت و برگشت دامها به ييلاق و قشلاق قرار دارد، بعضی از دامداران نيز که به دلایلی دسترسی به مراتع سردسیری ندارند در فصل تابستان دامهایشان را در همين مراتع نگه می دارند، و دامهای روستائيان محلی نيز در تمام مدت سال از اين مراتع استفاده مي کنند. مجموعه ی اين عوامل باعث شده است تا اين مراتع مورد چراى مفرط واقع شوند و به شدت آسیب ببینند. میزان تخریب در مراتع میانبند از دیگر مراتع شدیدتر است.
انواع مرتع براساس دامهای مصرف کننده:
هر يک از دامها بنابر طبیعت خود انواع خاصی از علوفه را مورد استفاده قرار می دهد و به سخنى دیگر هر نوع دام، مرتعى را با ویژگی های زیر می پسندد:
گاو: مراتع دارای علف های بلند و چمنزار های مرطوب.
گوسفند: مراتع دارای علف های کوتاه و نرم.
بز: مراتع خشک درختچه اى و دارای خار و خاشاک.
شتر: مراتع دارای بوته های خاردار و مراتع خشک بیابانی و کويري.
گاومیش: مراتع واقع در زمينهاى باتلاقى و مرطوب و داراى گياهان آبي.
در ميان انواع مراتع قطعات وسیعی يافت مي شود که ویژگیهای یاد شده در بالا را براى يک گونه دام دارند و بر اين پايه می توان آنها را به مراتع: گاوی، گوسفندی، بزى و شتری و مراتع مناسب پرورش گاومیش طبقه بندى کرد.
انواع مرتع براساس توليد و مرغوبيت علوفه:
براساس ميزان توليد و مرغوبيت علوفه، مراتع را به درجه يك تا پنج طبقه بندي مي كنند و در روشي ديگر، مراتع را به: عالي، خوب، متوسط، فقير، خيلي فقير و غيربهره برداري تقسيم مي كنند. كه در ادامه به شرح آنها مي پردازيم.
1- مراتع عالي، خوب: پوشش گياهي اين مراتع براي چراي دام ها مناسب و كافي بوده و قسمت عمده ی پوشش گياهي اين مراتع را گياهان مرغوب و خوش خوراك مرتعي تشكيل مي دهد.
2- مراتع متوسط: پوشش گياهي اين مراتع مناسب نيست و فقط براي چراي تعداد كمي از دام ها كفاف مي دهد، زمينهاي اين مراتع براي تخريب شدن آمادگي بيشتري دارند و به همين دليل بايد با برنامه ريزي دقيق به احياء و تقويت اين مراتع كمك كرد.
3- مراتع ضعيف و نا مرغوب: پوشش گياهي زمينهاي اين مراتع خيلي كم است و اكثر گياهاني كه در اين زمينها مي رويند براي دام ها غير قابل مصرف است.
انواع مراتع بر اساس عوارض طبيعي يا شكل زمين:
مراتع كوهستاني:به مراتعي كه در ارتفاعات واقع شده اند و به علت خنكي هوا و ميزان بارندگي داراي علوفه با كيفيت بالا هستند و اغلب به عنوان مراتع ييلاقي مورد استفاده قرار مي گيرند.
مراتع دشتي:در مناطق پست تر نسبت به مراتع كوهستاني واقع شده اند و اغلب در زمستان مورد چراي احشام قرار مي گيرند.
منبع: منابع طبیعی استان گیلان
