آرمان شهر

هدیه.

مدیر تالار مهندسی شهرسازی
مدیر تالار
رویای زندگی در جامعه‌‌‌ای کامل و بی‌نقص رویای همیشگی تاریخ زندگی آدمی بوده است. جامعه‌ای کامل و سعادتمند که رستگاری شهروندان در آن امکان‌پذیر می‌گردد و آدمی توان آن را دارد تا استعدادهای خود را جهت تکامل خویش به کار نبرد. آرمان‌ شهرها یا ناکجا آبادها تصویری است از این جوامع کامل. آینده‌اندیشی نیز رویایی مشابه در سر دارد، تا ظرفیت‌های ادامه حیات بر روی زمین توسعه یابد و سعادت و رفاه بشری در آن افزایش یابد. رویکرد هنجاری خصوصا بر این رویا تاکید ویژه‌ای دارد. پس چندان عجیب نیست که هر این دو در نقاطی با یکدیگر تلاقی یابند. آرمان شهرها به عنوان یکی از فعالیت‌های آینده پژوهی نیز شناخته می‌شود و به گزاف نگفته‌ایم اگر آن هدف غایی هر آینده پژوهی را دستیابی به آن آرمان شهر یا شهر مطلوب فردا بدانیم.
آرمان شهرها همچنین از جمله نوشته‌های برانگیزاننده‌اند، اصولا بسیاری از چشم‌اندازهای 20 ساله یا 30 ساله‌ای که امروزه به وفور با آن بر می‌خوریم، قدم‌های ابتدایی است برای دست‌یابی به آرمان شهر اصلی که فردا محقق می‌گردد.

پیشینه


بی‌هیچ شکلی اولین نوع از آرمان شهرها در کتاب جمهور افلاطون یافت می‌شود. افلاطون در کتاب خود سخن از جامعه‌ی آرمانی خود می‌راند، جامعه‌ای که بر خلاف وضعیت آن روز آتن است. وی در تصویری که از جامعه‌ی آرمانی‌اش می‌سازد، سعی دارد تا همه جنبه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و اخلاقی را از قلم نیاندازد.
در آتن آرمانی وی ،حاکم، فیلسوف است و بر عکس جامعه‌ی آن روز آتن مبتنی بر دموکراسی آتنی نیست. در این جامعه حتی مناسبات خانوادگی نیز فراموش نمی‌شود و آن نیز ترسیم می‌گردد.
اما نقطه‌ی عطف این نوع از اندیشه‌ها توسط کتاب آرمان شهر" more Thomas "توماس مور اتفاق افتاد. آرمان شهر که مشهورترین کتاب مور نیز بود در سال 1516 نگاشته شد.

آرمان شهر توماس مور


توماس مور قدیس کاتولیک قرن پانزده و شانزده است. وی در سال 1478 متولد شد و در سال 1535 به جرم ارتداد سر از تنش جدا شد.
پاپ ژان پل دوم در سال 2000 وی را قدیس "حافظ دولت مردان و مسوولان سیاسی" نامید.
توماس مور یک حقوق‌دان و وکیل دادگستری بود که سیاست و دولت مردی را نیز در طول عمرش تجربه نمود. هنری هشتم وی را به عنوان صدر اعظم خود، یعنی بالاترین مقام، پس از پادشاه، انتخاب نمود، تا از نفوذ وی برای جدایی از همسر اول خود و ازدواج با آن بولین استفاده کند، مور این موضوع را نپذیرفت و سرانجام با اصطلاحات در کلیسای انگلستان، وی به عنوان مرتد گردن زده شد.
کتاب آرمان شهر از دو بخش اصلی تشکیل شده است. در بخش اول واقعیت‌های آن روز انگلستان مورد انتقاد قرار می‌گیرد و در بخش دوم سخن از جزیره‌ای آرمانی یا همان آرمان شهر مد نظر مور به میان می‌آید.
در کتاب مور مسافری از مکانی نامعلوم به شرح آن آرمان شهر می‌پردازد. به این ترتیب مور سعی دارد تا آنچه را "باید باشد" را در مقابل "آنچه هست" قرار دهد. یا به عبارت دیگر "مطلوب‌ها" در مقابل "واقعیت های نامطلوب" قرار می‌گیرد.
در آرمان شهر مور،عدالت و برابری بی‌نقصی وجود دارد و مالکیت خصوصی بسیار کم رنگ بوده و بیشتر مالکیت عمومی جریان دارد. در این شهر یک کشیش عالی، مردمان را رهبری می‌کند. آرمان شهر مور جزیره‌ای است که به سختی آدمی می‌تواند به آنجا برسد و متشکل از 54 شهر مشابه است.
آرمان شهر مور اثری تخیلی است و تا قرن 18 تفکر مور تفکر غالب در خصوص آرمان شهرها بود. یعنی جامعه‌های آرمانی از لحاظ زمانی هم زمان با جامعه‌ی موجود است، اما از لحاظ جغرافیایی با جامعه‌ی موجود تفاوت دارد.

ریشه لغوی آرمان شهر


واژه‌ی Utopia واژه‌ای یونانی است. این واژه از ترکیب دو بخش پیشوندی و ریشه تشکیل شده است. بخش اول واژه، پیشوند منفی "ou" است و معنای "هیچ" یا "بی" را می‌دهد.
بخش دوم واژه، از ریشه "topos" است. "topos" در یونانی به معنای "مکان" یا "محل" به کار می‌رود. به این ترتیب واژه‌ی utopia به معنای "هیچ کجا"، یا "ناکجا" به کار می‌رود. البته این تنها یک وجه از واژه‌ی utopia است، چراکه از منظری دیگر این واژه می‌تواند از ترکیب پیشوند "eu" باشد. پیشوند "eu" در زبان یونانی به معنای "آن چه خوب است" به کار برده می‌شود. به این ترتیب و از این منظر واژه‌ی utopia به معنای "مکان خوب" است. واژه‌ی utopia اولین بار توسط توماس مور مورد استفاده قرار گرفت.
اما امروزه نه تنها از این واژه به وفور استفاده می‌شود، بلکه مشتقات بسیاری نیز از آن گرفته شده و مورد استفاده قرار می‌گیرد. به عنوان مثال صنعت "utopique" برای هر چیز خیالی دست نیافتنی و غیر ممکن به کار می‌رود.

آرمان شهرها در ادبیات فارسی


آن گونه که آورده شد، رویای زندگی در جامعه‌ی ایده‌آل رویای دیرین است. شرح این آرمان گرایی ردپاهایی بسیار را در ادبیات، از خود بر جای گذارده است. آرمان‌هایی که ریشه در متن‌های دینی و ادبی دارد، و به گونه‌ای بازتاب کمال جویی آدمی است. مهم‌ترین آرمان شهرهایی که در ادبیات ایران دارد عبارتست از:
1- "ورجم کرد": "ورجم کرد" نام شهری آرمانی است، که جمشید آن را به فرمان اهورامزدا بنا کرد و شهروندان از نطفه زیباترین مردان و زنان زاییده شدند و خوشبوترین گل‌ها و خوشگوارترین خوراکی‌ها در آن می‌رویند.
2- "کنگ دژ" یا "سیاوش گرد": آرمان شهری است که در شاهنامه فردوسی با هر دو نام "کنگ دژ" یا "سیاوش گرد" آمده است و شهری است همیشه بهار.
3- "مدینه فاضله": آراء اهل "مدینه فاضله" نام کتابی است از ابونصرفارابی که در آن آرمان شهر یا مدینه فاضله‌ای سخن رانده می‌شود که بر زعم وی وجود دارد. مدینه فاضله فارابی تلاش برای ترکیب آراء افلاطون با اسلام است.
4- "مدینه فاضله" نامری: در کتاب "اخلاق ناصری"، مدینه فاضله‌ی فارابی مورد بازبینی قرار گرفته است. خواجه نصیرالدین طوسی در این کتاب مدینه فاضله را از 12 مورد به 4 مورد تقلیل داده است.
5- " شهر نیکان": نام آرمان شهری است که نظامی گنجوی در کتاب "اقبال نامه" خود آورده است.

آرمان شهرها بعد از مور


بعد از مور آرمان شهرهای بسیاری دیگری نیز نگاشته شد اما در بیشتر این کتاب‌های داستان گونه مسافری خیالی و غالبا با کشتی به مکانی دور دست می‌رود، مکانی که در آن افراد عجیب و متفاوت با آدم‌های معمولی زندگی می‌کنند. مدتی در آن مکان زندگی می‌کند، سپس به زادگاه اولیه‌اش باز می‌گردد و با هم شهری‌هایش درباره‌ی آن مکان دور دست، یا آن ناکجا آباد صحبت می‌کند، و از فرهنگ، جامعه، حکومت و اقتصاد آنان سخن می‌راند.
به این ترتیب و با این عمل، مسافر خیالی عملا میان جامعه‌ی متعارف موجود با آن جامعه‌ی کامل و آرمانی نا کجا آبادی مقایسه‌ای می‌کند و در این مقایسه جامعه‌ی موجود را مورد ارزابی نقادانه قرار می‌دهد.
در حقیقت در تمامی این آثار "آنچه را که هست" با "آنچه را که ممکن بود باشد" یا با "آنچه که می‌توانست باشد" مقایسه می‌کند.

روندهای عمده در آرمان شهرها


1. از اواخر قرن 18 تغییرات عمده‌ای در آرمان شهرها پدید آمد، همان گونه که گفته شد تا پیش از آن آرمان شهرها، مکانی دیگر غیر از مکان فعلی بود، اما از آن پس آرمان شهرها در زمانی دیگر غیر از زمان موجود اتفاق می‌افتاد. به عبارت دیگر آرمان شهرها در همان مکان ایجاد می‌گردید اما در زمانی دیگر یعنی در آینده‌ای دورتر.
"کوندرست" که اشراف زاده‌ای فرانسوی بود، در سال‌های پیش از انقلاب فرانسه آرمان شهری را ترسیم نمود. کوندرست که از طرفداران انقلاب فرانسه بود، با استفاده از علوم اجتماعی زمانه‌ی خویش تصویری از فرانسه‌ی آینده ترسیم نمود، تصویری که در آن فرانسه یک آرمان شهر بود.
نمونه تاریخی دیگر در این مورد سباستین مرسیر است. وی نیز آرمان شهر مطلوب خود را در سال 2440 ترسیم نمود.
به این ترتیب آرمان شهرها از "مکان" به "زمان" تغییر نمود. این روند عمده باعث گردید تا نویسندگان بسیاری به توصیف "جامعه دیگری" بپردازند، جامعه‌ای که در آینده ایجاد می‌گردید.
2. روند عمده دیگری که در آرمان شهرها پدید آمد، فاصله گیری از اسطوره‌ها و تصورات اسطوره‌ای بود. در آرمان شهرهای اولیه، در آرمان شهر افراد اسطوره‌ای یا حاکمان اسطوره‌ای زندگی می‌کردند. انسان‌هایی که گویی در نهاد آنان هیچ بدی راه ندارد. اما در آرمان شهرهای جدیدتر جامعه‌ی آرمان شهر از افراد معمولی تشکیل می‌شد، افرادی که به همان اندازه که خوب بودند، بد نبود. اما جامعه یک جامعه‌ای ایده‌آل و آرمانی بود.
3. روند قابل توجه دیگری که در نگارش آرمان شهرها پدید آمد، توجه ویژه به ویران شهر بود. ویران شهرها بر عکس آرمان شهرها توصیف کننده یک جامعه‌ی ایده‌آل نبود، بلکه بر عکس بیانگر و توصیف کننده جامعه‌ای به مراتب بدتر بود. با تغییر رویکرد از "مکان" به "زمان"، امکانات ویژه‌ای در اختیار نویسندگان قرار گرفت تا از جامعه‌ی ویران‌تر آینده سخن بگویند. نمونه مهم و تاثیر گذار رمان معروف و پر فروش دنیای شگفت انگیز نو بود که توسط آلدوس هاکسلی نگارش گردید. هاکسلی در این اثر خود از دنیایی ترسناک آینده سخن می‌گوید. ویران شهری که آدمیان در آن بسیاری از ویژگی‌های انسانی خود را از دست می‌دهند.
4. روند بسیار مهم و تاثیر گذار دیگری که نمی‌توان از آن سخن به میان نیاورد، تغییر اساسی در پیش فرض آدمیان بود. تا زمان مور و حتی به اعتقاد خود او نیز تنها خداوند است که می‌تواند کمال آفرین باشد و آرمان شهر را بنا سازد. به این ترتیب آرمان شهرها بر پایه اندیشه‌های دینی بنا می‌گشت و بنا به خواست خدا بود. اما در زمان‌های بعدی، نگارندگان آرمان شهرها مانند کوندرست آرمان شهر را با اقدامات خود ایجاد می‌کردند و بنا می‌ساختند. به عبارت دیگر آن جامعه‌ی آرمانی در همین دنیا ساخته می‌شد و آدمیان با قدرت خود و برنامه‌ریزی خود آن را ایجاد می‌کردند.

آینده‌اندیشی و آرمان شهرها


با تغییر تمرکز از مکان به زمان در آرمان شهرها پیوند میان آینده‌اندیشی و آرمان شهرها تحکیم یافت. آرمان شهرها تصاویری از دنیای آینده بودند. فرد پولاک در پژوهش کلاسیک خود با نام تصویر آینده این موضوع را نشان می‌دهد که تصاویر ایده‌آلیستی و الهام بخش از آینده، تا حد زیادی پیشرفت‌های بعدی را تحت تاثیر قرار داده است.
کریشان کومار در کتاب خود با نام آرمان شهر و نا آرمان شهر در دوران مدرن بر این نکته تاکید می‌کند که نوشته‌های آرمان شهری و ویران شهری برای تسخیر قدرت تخیل و یا برای آن که مرکز توجه گفتگوها و مباحث عمومی قرار گیرند از قدرت قابل توجهی برخوردارند.
وی در تحقیق خود بر فعالیت‌های 5 نویسنده مشهور در این عرصه یعنی ادوار بلامی، اچ.جی. ولز، آلدوس هاکسلی، جورج اورول و بی.اف. اسکینر متمرکز گردیده است.
نکته حایز اهمیت دیگری در این میان باید به آن اشاره نمود افول نوشته‌های آرمان شهری و یا به عبارت دیگر نگاه به آرمان شهرها نه به عنوان یک فعالیت علمی و فلسفی، بلکه تنها به عنوان داستان‌های عامیانه است.
کومار که یک جامعه شناس است برای توجیه این افول در نوشته‌های آرمان شهری به این موضوع می‌پردازد که آینده پژوهان در خلال دهه‌ی 1960 و 1970 نسبت به آینده به عنوان فعالیتی علمی و مستقل از جامعه‌ی عمومی می‌نگریستند، و از سویی دیگر شدت گرفتن انتقادات راجع به ایدئولوژی سوسیالیستی و محیط زیست باعث می‌گردید تا این گونه نوشته‌ها از فضای علمی خارج گردد.
 

Similar threads

بالا