مصاحبه با مهندس بهرام رحماني
خلاصه :
شناخت مسير اشتغال براي فارغ التحصيلان آموزش عالي که مدتي از سرمايه گرانبهاي عمرشان را به تحصيل در زمينهاي خاص گذراندهاند، اهميت فراواني دارد. شناخت موقعيتهاي شغلي مرتبط با رشته تحصيلي که دانشجو در آن تحصيل کرده يا ميکند ميتواند او را در انتخاب شغل مورد علاقه و متناسب با تواناييهايش ياري نموده، از سردرگمي در انتخاب شغل يا شاغل شدن در شغلي که به آن علاقهاي نداشته يا تواناييهاي لازم براي احرازش را ندارد بازدارد.
شناخت مسير اشتغال براي فارغ التحصيلان آموزش عالي که مدتي از سرمايه گرانبهاي عمرشان را به تحصيل در زمينهاي خاص گذراندهاند، اهميت فراواني دارد. شناخت موقعيتهاي شغلي مرتبط با رشته تحصيلي که دانشجو در آن تحصيل کرده يا ميکند ميتواند او را در انتخاب شغل مورد علاقه و متناسب با تواناييهايش ياري نموده، از سردرگمي در انتخاب شغل يا شاغل شدن در شغلي که به آن علاقهاي نداشته يا تواناييهاي لازم براي احرازش را ندارد بازدارد.
قصد داريم با گفتگو با شاغلان در فناوري نانو، ضمن معرفي برخي از موقعيتهاي شغلي در اين حوزه، توانايي لازم و مشکلات موجود در هر يک از اين مشاغل را براي علاقه مندان به اشتغال در زمينه فناروي نانو تشريح کنيم.
آقاي مهندس شما در اين مرکز، چه کاري انجام ميدهيد؟ چه کساني به شما مراجعه ميکنند؟
من اپراتور دستگاه SEM (ميکروسکوپ الکتروني روبشي) هستم. مشتريان ما از گروه، بخش يا رشته خاصي نيستند، بلکه همه افرادي که در زمينه نانو و ساير حوزههايي که نياز به کسب اطلاعاتي از نمونههاي خاصي دارند از مراجعه کنندگان ما هستند. روند کار ما به اين صورت است که زماني را براي مشتري معين ميکنيم و مشتري به همراه نمونه در آن تاريخ به ما مراجعه ميکند. سپس اطلاعات راجع به نمونه از طرف مشتري و چگونگي کار با نمونه از طرف ما تبيين شده و کار در حضور مشتري انجام ميشود. سياست مرکز بر اين است که مشتري بتواند در همه مراحل حضور داشته باشد و درباره نتايج سئوال کند. بيشترين مخاطب ما را دانشجويان به خصوص دانشجويان تحصيلات تکميلي تشکيل ميدهند. گرچه در حال حاضر دامنه مشتريان ما وسعت يافته و طيف وسيعي از پژوهشگاهها مثل پژوهشکده رويان، دندانپزشکان و شيمي دانها و متخصصان مواد و متالورژي از مراجعه کنندهها به ما هستند.
تحصيلات و مهارتهاي شما چيست؟
تحصيلات من در زمينه متالورژي است. البته نميتوان گفت که براي کار با دستگاه SEM بايد در رشته خاصي تحصيل کرد. حوزه کاريام ايجاب کرده است که مطالعاتي را هم در حوزه فيزيک به خصوص فيزيک کوانتوم داشته باشم. در دانشگاه اطلاعات زيادي درباره اين دستگاه ارايه نميشود و تنها به بيان کليات بسنده ميشود، اما مسائل در عمل بسيار پيچيدهتر از آن چيزهايي است که در دانشگاه گفته ميشود، به طوري که قبل از درگيري در کار نميتوان تشخيص داد که چه مشکلاتي در انتظار ما خواهند بود. هنگامي که ما اين ميکروسکوپ را در سال 84 به ايران آورديم، به خاطر اين کمبودها و نبود آموزشي اختصاصي درباره SEM، با مشکلات زيادي مواجه بوديم. براي همين، دورههايي را در مورد اين ميکروسکوپ گذراندم که خيلي از نکات را در آنها درک کردم.
مراجعان هم معمولا مشکلات مشابهي دارند. دانشجويان مراجعهکننده اطلاعات فراواني درباره نمونه خودشان دارند اما درباره اينکه چطور ميتوانند اين نمونه را زير ميکروسکوپ بررسي کنند اطلاعي ندارند. هنوز دستورالعمل جامعي درباره اينکه چگونه ميتوان نانو پودرها را به کمک SEM مشاهد کرد وجود ندارد. اين کمبودها کار ما را در سالهاي اول خيلي سخت ميکرد. در ابتدا از همه دوستاني که اينجا مراجعه ميکردند درخواست ميکرديم که مقالات داخلي يا خارجي که در مورد کارشان در اين سطح انجام شده همراه نمونه بياورند. سعي ميکرديم اين مقالات را مطالعه کرده و عکسهاي به دست آمده را مشاهده کنيم تا اگر اطلاعاتي درباره نحوه کار با اين نمونه هست، کسب شود و بعد کار را شروع کنيم. الان هم اگر کاري درخواست شود که سابقه انجامش را نداشته باشيم حتما مقالات موجود را مطالعه ميکنيم، اما اگر نتوانيم اطلاعات لازم را درباره يک نمونه جديد کسب کنيم اين اختيار را از طرف مرکز داريم که بدون دريافت هزينه کار را انجام دهيم. تجربه چند ساله ما سبب شد که در حال حاضر اطلاعات زيادي داشته باشيم و بتوانيم در زمينههاي مختلف کار کنيم. اين تجربه مشتريان ما را گسترش داده به طوري که مشتريان ما به گرايشهاي متالورژي محدود نيستند بلکه از حوزههاي مختلف مشترياني داريم که نمونههاي متنوعي را براي آزمايش ميآورند. در حال حاضر علاوهبر بخش مهندسي مواد از بخش پزشکي و مهندسي الکترونيک نيز مشترياني داريم. در مواردي نمونههاي جالبي مانند پرطاووس يا بافت جنيني براي عکسبرداري به آزمايشگاه آورده شده است.
مشکلات و محدوديتهاي کار شما چيست؟
در کل اطلاعات بسيار محدود است. بايد زمينههايي فراهم شود که اطلاعات جامعتر شده و در قالب دستورالعمل تنظيم شود. به طوري که مثلا اگر کسي بخواهد اپراتور دستگاه SEMشود منابعي براي کسب اطلاعات موثق وجود داشته باشد. مثلا عکسبرداري نانولولههاي کربني زياد پيش ميآيد، اما دستورالعملي در اين زمينه وجود ندارد. حتي جواب قطعي درباره اينکه نانولولههاي کربني را ميتوان با SEMهاي معمولي ديد يا نه وجود ندارد. براي تنظيم چنين دستورالعملهايي نياز به مستندسازهاي دقيق است. بدين ترتيب که بايد يک نمونه به چند آزمايشگاه فرستاده شود و نتيجههاي هر کدام مستند و مقايسه شود. ما در دانشگاه در رشتهاي خاص تحصيل کردهايم و اگر بخواهيم با ميکروسکوپ الکتروني کار کنيم حداکثر ميتوانيم در رشته خودمان فعال باشيم ولي بدون کسب تجربه کافي در رشتههاي ديگر موفق نخواهيم شد. يکي از محدوديتهاي مهم اين کار اين است که خيلي وابسته به تجربه است. بايد چند سالي با SEM کار کرد تا بتوان روش کار با آن را به دست آورد. اين تجربه براي ما به دليل حجم بالاي کار سريعتر حاصل شد. ما در اين چهار سال بيش از اين زمان و شايد به اندازه هشت سال تجربه اندوختهايم. با توجه به کمبودهايي که در کشور ما وجود دارد به مراکزي نياز داريم که حداقل ده تا دوازده ساعت در روز کار بکنند.
در مورد روند انجام کارتان بيشتر توضيح دهيد؟ چقدر از وقت شما صرف مطالعه و آمادهسازي نمونهها ميشود و چقدر صرف کار با دستگاه؟
در ابتدا خيلي از زمان ما صرف مطالعه ميشد. SEM نياز به آمادهسازيهايي دارد که از خود کار کردن با دستگاه مهمتر است. مثلا آمادهسازي يک مگس براي عکسبرداري با SEM يک هفته زمان ميبرد. ابتدا بايد مگس طوري گرفته شود که به بافتهاي آن آسيبي نرسد. بعد بايد چند روز در الکل يا سرم خاصي قرار داده شود تا پروتئينها از بدنش خارج شود. در برخي موارد به جاي اين کار، مگس دو روز در تار عنکبوت قرار داده ميشود. بعد بافتها به روش خاصي تميز ميشوند و پس از آن در دماي ملايمي در کوره حرارت داده ميشود. پس از اينها نمونه را با چسب خاصي روي صفحهاي خاص ميچسبانند و و بعد روي کل سيستم را با طلا ميپوشانند تا هدايت الکتريکي برقرار شود. بعد از اين مراحل نمونه زير ميکروسکوپ قرار ميگيرد. مرحله اصلي عکسبرداري در واقع از اينجا به بعد است اما ميبينيد که آمادهسازي چه قدر زمان ميبرد و چه ميزان اهميت دارد. اگر همين مگس بدون آمادهسازي در دستگاه قرار بگيرد ممکن است به بافتهاي مورد نظر آسيب برسد يا حتي با ايجاد خلا در دستگاه امکان دارد مگس متلاشي شود.
فرايند عکسبرداري چقدر طول ميکشد؟
زمان لازم به نمونه و نياز مشتري بستگي دارد؛ براي مثال، اينکه اطلاعات قبلي چقدر است، قبلا اين کار انجام شده يا نه و اينکه به دنبال مشاهده چيز خاصي ميگرديم يا اينکه اطلاعات کلي را مد نظر داريم. گاهي در يک ساعت صد و هشتاد عکس گرفتهايم و گاهي تعداد عکس در يک ساعت به دو عکس تقليل يافته است. در ابعاد زير ميکرون کار سخت ميشود و در پروژههاي نانويي شرايط بسيار خاص ميشود. خاص بودن اين پروژهها به خاطر ابعاد بسيار ريز و نياز به صبر و حوصله فراوان است. براي گرفتن يک عکس در ابعاد نانو گاهي به ساعتها زمان نياز است. اگر صبر و حوصله کافي در اين پروژها صرف نشود تلاش چند ماهه يک فرد به هدر ميرود. يک پاسخ مثبت يا منفي ميتواند فرد را چند ماه جلو بيندازد يا به عقب برگرداند. البته مشتري در همه مراحل حضور دارد اما به دليل کمبود اطلاعات، وظيفه اپراتور سنگين ميشود.
ميکروسکوپ شما معمولا چند ساعت در روز فعال است؟ آيا به اندازه کافي مراجع داريد؟
سياست مرکز ما اين بوده است که مشتري همواره احساس رضايت داشته باشد، چون اين مرکز يک نهاد خصوصي است و فعاليت آن به وجود مشتريان وابسته است. براي همين ما در اسرع وقت به مشتريان وقت ميدهيم، معمولا بين مراجعه مشتري و به جريان افتادن کار او بيشتر از يک هفته فاصله نميافتد، به همين دليل واحد ما به طور متوسط روزانه دوازده ساعت فعال است. ميکروسکوپهاي مشابهي در مراکز ديگر خصوصا در مراکز دانشگاهي وجود دارند که به واسطه نحوه وقتدهي اين آزمايشگاهها زياد به کار گرفته نميشوند، اما ما سعي داريم طوري برنامهريزي کنيم که ميکروسکوپ تا حد امکان فعال باشد.
آيا در مورد نتايج، اختلافي هم با مراجعه کنندهها پيش ميآيد؟
بله، در موارد مختلف اين اتفاق افتاده است. ما سعي ميکنيم با مشتريان بحث کنيم و قانعشان کنيم. سياست مرکز اين طور نيست که مشتري به حال خودش رها شود. سعي ميکنيم اگر در توانمان باشد مشتري را قانع کنيم. وقتي نتيجه به صورت عکسهاي قابل مشاهده به دست ميآيد، اخلاف چنداني پيش نميآيد. اما گاهي اصلا نتيجهاي به دست نميآيد. مثلا کسي بود که روي نانوکامپوزيتها کار ميکرد اما جواب نميگرفت. او به ما گفت که دستگاه شما خراب است و نانوکامپوزيتهاي مرا نشان نميدهد. بعد از بررسيها معلوم شد که مشکل از مواد اوليه است. در واقع، به جاي کاربيد سيلسيم به او اکسيد آهن فروخته بودند و همين باعث ايجاد مشکل شده بود.
از جذابيتهاي کارتان بگوييد.
واقعا شغل بسيار جذابي است. در اين شغل هر روز با چيز جديدي سر و کار داريد. هر روز اطلاعاتي در زمينه جديدي کسب ميکنيد که تا روز قبل از آن بيخبر بودهايد. بيشتر کارهايي که تعريف ميشود پروژههايي در حد کارشناسي ارشد يا دکتري هستند، پروژههاي که کارهايش انجام شده و متقاضي منتظر ديدن نتيجه است. به خصوص در حوزه نانو اين نتيجه بسيار تعيينکننده هستند و نياز به دقت فراوان دارند. آزمايشهاي ما در ابعاد نانو بسيار جذاب و شگفتآور است. من هر روز از مشاهده نتايج متعجب ميشوم. براي مثال، اولين بار با مشاهده ذرات نانو در دانههاي بلوط خيلي متعجب شدم. در اين دانه ذراتي با حفرههايي در ابعاد 50 نانومتر وجود دارد. به نظر من، اپراتوري اين دستگاه از راههاي شناخت خداوند است! من روزانه بيش از دوازده ساعت کار ميکنم اما جذابيتهاي کار سبب ميشود که خستگي را احساس نکنم. در طول روز هيچ دو ساعتي نيست که کار يکساني را انجام دهم. گرچه در انتهاي روز و بعد از پايان کار خستگي را احساس ميکنم اما در طول روز به خاطر جذابيت بالاي کار خستگي را نميفهمم. چيزهاي شگفت آوري که مشاهده کردهام من را واميدارد که اطلاعاتم را با انجام آزمايشهاي جديد افزايش دهم.
ستاد توسعه فناوري نانو