آبیاری و کنترل شوری خاک

pejman82

عضو جدید
  • آبیاری و کنترل شوری خاک
در مناطق خشک و نیمه خشک (و گاهی نیمه مرطوب)˛ مقدار و توزیع باران سالیانه نیاز آبی گیاهان را تامین نمی کند. برای ایجاد یک رویش مطلوب و تولید گیاهی بیشتر˛ آبیاری مصنوعی الزامی است. همین طور آبشویی با آبیاری اضافی˛ امری است که به منظور انحلال و انتقال نمک از افق تحت نفوذ ریشه گیاهان˛ به بخش زیرین خاک و یا زهاب ها و آب زیر زمینی صورت میگیرد.
چون تحریک املاح و شوری خاک˛ مستقیما با روش های مدیریت آب و آبیاری ارتباط دارد˛ هنگام بهره برداری از اراضی˛ لازم است بررسی های دقیق در این زمینه به عمل آید. هنگامیکه زمین ها˛ زیر کشت آبی قرار می گیرند˛ رعایت نکات زیر الزامی است:
1- شناسائی خواص شیمیایی خاک سطحی و زیرین و درجه شوری آن ها (تجزیه خاک).
2- مطالعه کیفیت و کمیت آب آبیاری قابل دسترس (آزمایش آب)
3- بررسی سطح ایستابی و غلظت آب زیرزمینی (آزمایش کیفی آب زیر زمینی و اطلاع از سطح سفره آب در فصل رویش).

4- مطالعه و شناخت وضع زهکشی لایه های سطحی و زیرین خاک
5- شناخت وضع اقلیمی منطقه (میزان و پراکندگی باران سالیانه˛ میانگین دما و اطلاع از وضع تبخیر سطحی).
6- انتخاب روش آبیاری مناسب
در غیر صورت مصرف مقادیر حساب نشده آب برای آبیاری˛ ممکن است به تدریج سطح ایستابی سفره آب زیر زمینی را کم کرده و انتقال نمک از راه تبخیر و صعود مویرگی را فراهم نماید.
الف آبیاری غرقابی و کنترل شوری
عملا ثابت شده که در اراضی خوب تسطیح شده˛ مشروط به وجود آب و نفوذ پذیری کافی خاک˛ آبیاری بطریق کرتی- غرقابی با مصرف مقدار زیاد آب در زمان کوتاه˛ نتایج خوبی می دهد. بدیهی است در این روش آبیاری با آب فراوان در واحد سطح˛ نباید سفره آب زیر زمینی که در اثر نفوذ زیاد ممکن است بالا بیاید˛ به مرز سطح ایستابی بحران نزدیک گردد. شخم عمیق و برگردان لایه زیرین خاک اصلی برای افزایش نفوذپذیری آب تا بخش افق های میانی و برای حفاظت مقاومت خاکدانه ای قسمت های سطحی˛ توام با سایر ترفندهای افزایش نفوذپذیری˛نتیجه خوبی عاید می سازد.
در صورتی که غلظت و سطح ایستابی آب زیر زمینی بالاست˛ غرقاب نمودن زمین در نیمه دوم تابستان مناسب تر است. در برخی از کشورها˛ آبیاری غرقابی و نشتی (ردیفی) تواما برنامه ریزی می گردد. بدین طریق که در آغاز کار یعنی غلظت زیاد نمک˛ اول روش غرقابی با مصرف آب نسبتا زیاد (400 میلیمتر و بیشتر)˛ پیاده شده و تا مدتی ادامه می یابد. پس از موفقیت نسبی و کاهش درجه شوری˛ کشت های بعدی با روش آبیاری ردیفی˛ جانشین آبیاری غرقابی می شوند.
با روش غرقاب نمودن اراضی با آب سالم˛ می توان 60 الی 80 در صد از غلظت نمک اولیه موجود در خاک را کم کرد. در مناطقی که آب شیرین در دسترس نیست˛ می توان با زیاد کردن تعداد دفعات آبیاری و تشدید قابل ملاحظه نفوذپذیری خاک˛ از آب های نمک دار نیز استفاده نمود.
آبیاری ردیفی و کنترل شوری
در آغاز کار استقرار این روش˛ یعنی قبل از کاشت محصول˛ زمین به عمق 50-40 سانتی متر شخم عمیق و برگردان شده و کلیه کلوخ های سخت و متراکم زیرین˛ خرد و متلاشی می شوند (کلوخ شکنی عمقی). با عملیات تسطیح بعدی˛ زمین تقریبا مسطح و تراز می گردد (حتی المقدور شیب نباید از محدوده 1/ .در صد تجاوز نماید). سپس توسط ماشین آلات معمول (ترکتور و غیره) و ادوات لازم˛ در خلاف جهت مسیر شیب˛ پشته های کم عرض به ارتفاع تقریبی دو برابر پشته های عادی در آبیاری نشتی˛ و به فاصله 1/20 متر از هم کشیده می شوند. در انتهای مزرعه˛ پشته ها با همان فاصله در موازات قبلی˛ امتداد و دوباره برگشت داده می شوند. به همین طریق تمام مزرعه با پشته ها و شیارهای فاصله دار تراز˛ تنظیم می گردند. معمولا هر 4 تا 6 شیار با هم در مسیر جریان باز آب قرار می گیرند.
سطح تقریبا تراز و ارتفاع نسبتا زیاد پشته ها و طول کافی شیارها˛ سبب می شوند که آب در این چرخش˛ مدت طولانی (تا یک هفته و بیشتر) در درون شیارها حرکت بطئی داشته و نفوذ نماید. در این روش˛ لبریز شدن آب از پشته ها و تخریب و فرسایش آنها مجاز نمی باشد. پس از انتقال تدریجی حدود 500 میلیمتر و بیشتر آب˛ مزرعه به حال خود گذاشته می شود تا خشک شود.
همراه با نفوذ تدریجی 50 سانتیمتر آب˛ فرض بر این است که تا عمق 50 سانتیمتری خاک اقلا 60 تا 80 در صد˛ کاهش موقت در شوری اولیه به وقوع پیوندد.
آماده سازی زمین برای کاشت˛ متعاقبا با یک شخم برگردان مجدد و عمیق˛ توام با اختلاط قسمت های مختلف˛ آغاز و عملیلت اصلی نوار کشی دوباره پیاده می شود.
در شرایط گرم و خشک˛ امکان شور شدن قسمت های مختلف میکروتوپوگرافی از صعود آب زیر زمینی شور ناشی از اختلاف ارتفاع جوی و پشته ساخته شده˛ وجود دارد. در اثر تبخیر بیشتر˛ ناحیه قله پشته ها سریع تر غلیظ و شور می شوند در حالی که قسمت های فرورفته یعنی بخش درونی جوی ها˛ غلظت نمکی کمتری نشان می دهند.
بر اساس این اختلاف غلظت چشمگیر بین دو ناحیه˛ در یک مرحله رویش با تغییرات ویژه دوره ای املاح در افق ها˛ نوعی مدیریت مخصوص کشت˛ تکامل یافته که در آن˛ گیاه به جای قله پشته ها˛ در درون جوی بین دو پشته˛ کاشته می شود. در این شرایط از بین گیاهان مقاوم بشوری که معمولا با روش ردیفی بخوبی کشت می شوند˛ پنبه و از بین گیاهان نیمه مقاوم˛ کاهو (ارقام اصلاح شده آن)˛ جایگاه ویژه ای دارند.
چون گیاهان در مرحله اولیه رشد غالبا˛ حساسیت بیشتری به شوری نشان می دهند تا مرحله شروع رشد زایشی˛ لذا در اکثر شرایط˛ نشاء گیاهان کامل نتیجه بهتری می دهد. عیب این سیستم در این است که در صورت نزدیک بودن آب زیر زمینی به سطح خاک˛ پس از برداشت محصول˛ به تدریج کلیه قسمت ها˛ انعطاف به شوری نشان می دهند. از این نوع اصلاح می تواند فقط در شرایط موقتی و محدود به یک دوره کوتاه مدت رویش˛ محصول خوبی را تضمین نماید (شوری قابل برگشت). به منظور بر طرف نمودن مشکل مزبور˛ توجه به نقطه ظرفیت زراعی˛ که با بافت خاک های تحت تاثیر نمک˛ شدیدا ارتباط دارد˛ الزامی است.
یکی از روش های مدیریت آبیاری موفق برای رفع مشکل حساسیت گیاهان در مراحل رشد آغازی˛ کم کردن فاصله بین دو آبیاری˛ بمنظور دسترسی دراز مدت به آب در ظرفیت زراعی است. چون غلظت املاح در خاک دور ریشه˛ در محدوده های ظرفیت زراعی˛ کاهش می یابد˛ لذا در زمان حساس˛ گیاه در منطقه با شوری رقیق تر قرار گرفته و قادر به جذب آب و مواد غذائی کافی می شود. پس از گذر از مرحله حساس آغازی˛ مجددا روال آبیاری متداول می تواند بر قرار شود. تکرار آبیاری زمستانه زمین های شور˛ به اصطلاح ”یخ آب“ نیز می تواند با رقیق کردن آب افق ها˛ خاک کم نمک تری را برای گیاهان مقام به شوری که در بهار هنگام رشد آغازی حساس اند˛ آماده نماید.
ب آبیاری بارانی و کنترل شوری
آبیاری بارانی از انواع متداول آبیاری تحت فشار است که کم و بیش در شرایط مخصوصی که امکانات مادی و فنی لازم˛ در دسترس باشد˛ برای کنترل شوری به کار می رود. برقراری این روش معمولا برای خاک های دارای قابلیت نفوذ نسبی مناسب و اراضی شیب دار با شیب های مرکب تراز نشده˛ کاربرد دارد.
از مزیت های این روش˛ قابلیت تنظیم مقدار آب نازل توسط آبفشان ها˛ و تنظیم کننده فشار آب درون لوله ها˛ متکی به قابلیت نفوذ مشخص آب در خاک مورد نظر˛ را می توان تاکید نمود. آثار این مزیت˛ بلافاصله پس از بذر پاشی بهاره در زمین های تحت تاثیر املاح˛ با خیس نگهداشتن خاک سطحی بطور دلخواه (معمولا در FC)˛ ظاهر می شود. نتیجه این عمل˛ کم شدن سله های سطحی و عمقی است. در این طریقه آبیاری˛ خطر بالا آمدن سطح ایستابی سفره آب زیر زمینی که برای خاک های تحت تاثیر املاح˛ مشکل ساز است˛ بحداقل می رسد.
از مزایای دیگر این روش˛ قابلیت اندازه گیری دقیق مقدار آب نازل در زمان معلوم یعنی شدت بارندگی و فاصله بین دو آبیاری است که در نهایت˛ پنج هدف اصلی پیاده می شود:
الف – نفوذ آب با مقدار و سرعت دلخواه
ب – جلوگیری از جریان آب وفرسایش سطحی
ج – نمک شوئی اختیاری تا عمق مورد نظر
د – امکان اختلاط کودهای شیمیائی حساب شده و سموم دفع آفات و امراض با آب آبیاری
ی – رعایت دقیق نیاز آبی گیاه
مضرات این روش˛ بیشتر شامل مخارج و هزینه های اولیه زیاد استقرار لوازم˛ لوله ها و پمپ و آبفشان ها است. در صورت یکسان نبودن آبپاشی در مساحت مزرعه بعلت بی دقتی ها˛ اختلالات استحصال آب˛ بدی کیفیت آب (رسوب آهک و گچ در مسیر سیستم˛ توام با گرفتگی ها) نیز مشکلات شدیدی به بار می آید. اگر آبپاشی برنامه ریزی شده˛ طوری باشد که درجه مرطوب سازی یکنواخت زمین از مرز 80 در صد یکنواختی (یکسان پاشی سطح) پایین تر باشد˛ کارائی سیستم از نظر فنی و اقتصادی˛ زیرسئوال قرار می گیرد.
از سایر مضرات آبیاری بارانی˛ امکان تبخیر بیشتر آب در مقایسه با روش های آبیاری سطحی است. مخصوصا اگر تنظیم زمان آبپاشی برای اوقات خنک شبانه و سحر گاهی˛ به دلایلی˛ عملی نشود˛ هدر رفتگی آب˛بیش از اندازه خواهد بود. پاشمان آب بر روی برگ گیاهان˛ ضمن اینکه امکان جذب آب از راه برگ نیز وجود دارد (البته سرعت جذب˛ خیلی آهسته است)˛ در استقرار طولانی مدت موجب ازدیاد تبخیر از سطح برگ شده و خیسی برگ عامل افزایش دهنده امراض و آفات گیاهی نیز می گردد. مخصوصا قارچ ها در محیط خیس˛ گسترش زیادی می یابند.
در شرایطی که کیفیت آب مطلوب نباشد˛ جذب نمک محلول یا سدیم اضافی˛ از راه برگ˛ مزید بر علت شده و رشد گیاه را تقلیل می دهد. بنابراین˛ آبپاشی با آب های کم شور˛ برای بعضی شرایط و اکثر گیاهان˛ محدود شده یا حذف می گردد.
بطور کلی اگر استقرار این روش˛ منطقی تشخیص داده شود˛ در رابطه با موضوع کنترل شوری˛ رعایت اصول فنی زیر ضرورت می یابد:
1- انتخاب آبفشان های مولد قطرات نسبتا درشت تر (کم کردن زمان آبپاشی و تنظیم برای آبپاشی شبانه).
2- استفاده از فشار کم در بخش آب (برای ممانهت از پاشمان ریز قطرات و تبخیر).
3- تنظیم کم ارتفاع آبفشان ها (برای کاهش تبخیر و کم کردن فرسایش سطحی).
4- آبپاشی فقط در هنگامی که باد نباشد و یا جریان هوای خیلی کمی حاکم باشد˛ صحیح است.
5- استفاده گاه و بیگاه از مواد و ترکیبات جرم گیر منافذ
یکی دیگر از مزایای بهره برداری حساب شده از روش بارانی˛ امکان استفاده متعاقب از روش آبیاری ردیفی˛ پس از پا گرفتن کامل گیاهان است. هم چنین˛ استفاده متعاقب از روش آبیاری ردیفی˛پس از پا گرفتن کامل گیاهان است. هم چنین˛ استفاده از آبپاشی بر روی خاک قبل از کشت یا پس از محصول برداری˛ سبب می شود. از تجمع املاح در خاک بین دو رویش و قبل از شروع بارندگی ها˛ جلوکیری شده و با کنترل کارایی تولید˛ بخشی از مخارج و هزینه های احداث سیستم را جبران نمود.
د آبیاری قطره ای و کنترل شوری
آبیاری قطره ای بنام ”آبیاری میکرو“ نیز مشهور شده است. زیرا مقدار آب مصرفی در این سیستم˛ قابلیت تقلیل به کمترین مقدار برای رفع نیاز آبی گیاه و انتقال نمک به بخش های دور از تراکم ریشه را دارد. هم چنین ادوات کوچک و نسبتا ظریف مورد استفاده در این روش˛ نام گذاری مزبور را تائید می نماید. امکان کاربرد وسایل و ادوات کم هزینه˛ از قبیل لوله های پلاستیکی ارزان قیمت در طول مسیر کشت گیاهی و آب مصرفی محدود˛ فقط برای هر گیاه ویژه˛ بدون اینکه بخش های دور از گیاه˛ مرطوب شوند˛ اقتصادی بودن احداث این روش را تا حدودی تضمین میکند.
در این سیستم˛ گاهی بجای لوله گذاری سطحی عادی˛ از پخش کننده های قطره ای زیرین که معمولا در عمق 20 تا 50 سانتیمتری خاک و فقط برای منطقه ریزوسفر˛ آب را توزیع می کنند˛ استفاده می شود.
یکی از مزیت های مهم این سیستم˛ آسان بودن نسبی روش انتقال آب به گیاه است˛ طوری که مدت زمان لازم برای آبیاری˛ از طریق چشمی و توسط ساعت یا شیر آب باز و بسته کننده˛ دقیقا قابل تنظیم می باشد. البته نباید انتظار زیادی از این روش جهت آبشوئی کامل خاک˛ وجود داشته باشد. چون در طول مدت کار قطره چکان ها (چه سطحی و چه زیرین)˛ املاح محلول˛ گاهی در سطح و گاهی در حاشیه مرزی مواضع خیس شده˛ جمع می شوند. پس از برداشت محصول در گیاهان یکساله معمولا شوری کل خاک˛ برای کشت بعدی وجود خواهد داشت (گرفتگی منافذ قطره چکان ها نیز مشکل ساز دیگری محسوب می شود). در اکثر شرایط˛ ادغام این روش با سایر روش های آبیاری نیز عملا امکان دارد. طوری که متعاقب با عملیات کاهش شوری کل مزرعه در کشت های غرقابی و یا ردیفی با پشته های شیب دار˛ استقرار آبیاری قطره ای˛ موثرتر و مناسب با هدف˛ عمل می نماید.
انتقال نفوذی آب در خاک های لومی سنگین و دیر نفوذ˛ ضمن اینکه به زمان زیادی نیاز دارد˛ مترادف با نفوذ عمقی˛ همزمان نفوذ جانبی آب و املاح محلول را سبب می شود. لذا تراکم جانبی ریشه ها که معمولا در خدمت تهویه و جذب مواد غذایی از افق سطحی حاصلخیز˛ عمل می کند˛ افزایش یافته و در نهایت˛ به درجه تحمل گیاه نسبت به شوری˛ کمک می نماید.
در سیستم آبیاری قطره ای˛ می توان از ترکیبات کودی˛ سموم دفع آفات و یا گاهی مواد شیمیائی دیگر در اختلات با آب بهره برداری نمود.
بعضی از محققین این رشته˛ تاثیر ترکیبات معدنی مختلف را بر روی افزایش مقاومت گیاهان در برابر شوری مورد آزمایش قرار داده اند. در یک مورد ویژه از نتایج بدست آمده˛ استفاده از ترکیبات سیلیسیمی محلول توصیه شده است. در این روش˛ افزودن 1 میلی مول بر لیتر سیلیسیم محلول در یک کشت آبی (هیدروپونیک) حاوی 120 میلی مول بر لیتر NaCl˛ سبب شده گیاه جو 18 در صد اضافه محصول (بازاء ماده خشک گیاه) بیشتری نشان دهد تا در همان مقدار NaCl بدون سیلیسیم محلول. البته این گونه آزمایش ها در مراحل آغازی بوده و فقط در شرایط ویژه˛ کارائی محدودی می تواند داشته باشد.
  • س جمع آوری نمک و کنترل شوری
یکی از روش های مبارزه با املاح اضافی در خاک ها˛ مخصوصا اراضی سنگین با شوری زیاد (معمولا بیش از 20 دسی زیمنس بر متر)˛ جمع کردن نمک های شوره زده سطحی است. قبل از بکارگیری زمین برای کشت˛ برنامه خشکاندن کامل بخش سطح الارض خاک تا پایان فصل گرما و قبل از شروع بارندگی های پاییزی ادامه می یابد.
در این حالت نمک سطحی خاک توسط ادوات ماشینی جمع آوری و به نقاط دورتر از مزرعه ومحل مناسب منتقل می شوند. از این طریق می توان به غلظت های نمک کمتر بخش زیرین رسیده و در مجموع˛ نمک زدائی نسبی و قابل قبولی انجام داد.
در بعضی کشورها (کشورهای حاشیه خزر شمالی) که امکان کشت برنج وجود دارد˛ برنامه ریزی خاصی به این منظور ترتیب داده می شود بدین سان که برای یک کاشت آبزی و باتلاقی شده موقت˛ مقدار آب فراوانی در محدوده تا 300 سانتیمتر˛ (معادل سی هزار متر مکعب در هکتار)˛ بتدریج و پس از تسطیح˛ تراز و کرت بندی˛ هدایت شده و رقم های مقومی از برنج کاشته می شود.
روشن است که با این مقدار آب افزوده شده˛ املاح بخش سطحی آبشوئی می شوند. پس از برداشت محصول برنج˛ در پائیز همان سال که مقادیری از نمک ها˛ مجددا به بخش سطح الارض منتقل می گردند˛ یک گیاه مقاوم به شوری˛ مخصوصا رقم های مقاوم به شوری جو پاییزه کاشته می شود.
متعاقب جو پاییزه˛ گیاهان مقاوم دیگری مانند پنبه و رقم های مقاوم چغندر علوفه ای و یا چغندر قند با دریافت آب کمتری˛ در چرخه تناوبی گیاهان قرار می گیرند. برقراری این سیستم˛ برای اراضی دارای سفره آب زیر زمینی نزدیک به سطح˛ مناسب نمی باشد (بعلت مصرف آب زیاد).
در اراضی دارای شیب چند جهتی مناسب˛ روش آبشوئی بدون زهکشی با ایجاد خطوط کنتور (تراز) نیز می تواند تجربه گردد. در این مورد فواصل دو پشته کنتور بین 120 – 50 سانتیمتر و ارتفاع آنها نیز 80 سانتی متر در نظر گرفته می شود. این روش بیشتر در خاک های دارای نفوذ متوسط می تواند کاربرد داشته باشد.
در مناطق تحت تاثیر املاح˛ مقدار آب مصرفی به ازای درجات شوری قابل کاهش در خاک های مختلف و اقلیم متفاوت˛ همیشه مورد بررسی و توجه بوده است. قبل از محاسبات لازم˛ در اراضی شور با درجه شوری کمتر از 10 دسی زیمنس بر متر با شرایط آب و هوائی مشخصی که محدوده های مقداری املاح به مرز تعادلی ”انتقال – تجمع“ در افق های سطحی و میانی˛ نزدیک باشد (توجه به مقدار و انتشار باران سالیانه˛ میانگین دما و توزیع آن در ماههای سال در ارتباط با تبخیر در فصل رویش)˛ مقدار آب مصرفی برای اکثر گیاهان زراعی˛ بطور تقریب بین بین 800 تا 1200 میلیمتر توصیه شده است (بدیهی است در مقادیر مزبور˛ نیاز آبی˛ بعلاوه آب اضافی برای نمک شوئی مد نظر می باشد).
 

khaNuMi

عضو جدید
کاربر ممتاز
شوری و شوره زار ها

شوری و شوره زار ها

شرایط آب و هواییعوامل موثر شرایط آب و هوایی، درجه حرارت ، باران سالانه و وجود بادهای خشک و گرم است. معمولا درجه حرارت بالا و رطوبت کم محیط ، سبب کم شدن رطوبت نسبی هوا می گردد و تبخیر را بالا می برد، در نتیجه نمک از اعماق به سطح بالا می آید. این کیفیت در آب و هوای گرم خشک جهان مثل جنوب ایران، از جمله خوزستان حکم فرماست. پراکندگی انواع نمک از لحاظ آب و هوایی و غلظت املاح : - حوزه های نمکی در طبیعت، انواع مختلف نمک شاخص در مناطق مختلف، متفاوتند. برای مثال نمک های قلیایی مثل سودا، در مناطق بسیار کویری، نادر و اما در مناطق استپی علقزار زیاد است یا نمک های نیترات سدیم و پتاسیم در استپی نبوده اما در کویر به مقدار زیاد دیده شده اند. از این نظر حوزه های نمکی به انواع زیر تقسیم می شوند : 1- حوزه کلروری مخصوص مناطق به شدت کویری بوده و نمک های آب زیرزمینی و خاک این منطقه در هیچ یک از مناطق آب و هوایی دیگر نیست و نک های آن کلرورسدیم، کلرورکلسیم، کلرور منیزیم و نمک های محلول نیترات می باشند. 2- حوزه سولفات – کلروری مخصوص آب و هوایی است که از لحاظ گرما می تواند بسیار گرم باشد اما از لحاظ خشکی کمی ملایم تر یا درجه رطوبت آن بیشتر از حوزه کلروری است و مناطق کویری تا حد نیمه کویر را در بر می گیرد. شور شدن زمین ها در اثر عملیات کشاورزی رایج است.3- حوزه کلرور – سولفاتی مناطق استپ خشک را در بر می گیرد و دارای باران سالانه بیشتری است.4- حوزه سولفات – کربناتی در این حوزه ، کربنات سدیم و بی کربنات سدیم از سایر نمک ها بیشتر است. این حوزه شامل استپ علفی تا استپ جنگلی است . میزان باران سالانه بالا و تبخیر تابستانه نیز کافی می باشد. این حوزه در ایران به منطقه شمال شرق کشور ( ترکمن صحرا تا گرگان ) محدود می شود. آبی که دارای شوری سولفاتی باشد مسلما ً در همان غلظت با شوری کلروری قابل استفاده تر و برای گیاه بی ضررتر است یا زمینی که دارای شوری از نوع کروری باشد ، سریع تر قابل شستشو است و می توان حتی در زمستان چنین خاکی را شستشو داده، نمک کلرور را دفع کرد ولی برای نمک سولفات سدیم به آسانی مقدور نیست.دینامیک نمک در آب های زیرزمینی نمکی که در آب زیرزمینی یک محل مشاهده می شود، ترکیبات و غلظت آن نتیجه یک سری تغییر و تحولاتی است که از منشا خود تا این نقطه دیده است. آب زیر زمینی از سرچشمه خود تا نقاط دور دست به سنگ های مختلف با ترکیبات متفاوت یا از لابه لای رسوباتی با خواص شیمیایی مختلف و بالاخره در مسیری با موقعیت ژئومورفولوژی و حتی میکروکلیمای متغیر برخورد می نماید. این ها همه عواملی هستند که غلظت املاح و ترکیبات آن را به صورتی که ما در محل مشاهده می کنیم ، در می آورند. شور شدن ثانوی خاک مسئله شور شدن خاک ها به لحاظ فعالیت های کشاورزی مشکل بزرگی است که بشر در طول تاریخ با آن مواجه می باشد. مناطق وسیعی که امروزه به صورت کویر و نیمه کویر وجود دارند، روزگاری از حاصلخیزترین زمین ها در تمدن بشر بوده اند و یکی از مهمترین دلیل قهقرایی آن ها را باید در استعمال روش های غلط کشاورزی جویا شد. عواملی که باعث شور شدن ثانوی خاک می شوندمهمترین آن ها به قرار زیر است:آب های زیر زمینی : دراثر آبیاری مداوم و بی رویه ، سطح آب زیر زمینی بالا آمده که در این صورت به تدریج با تبخیر آب زیرزمینی نمک محلول در قشر سطحی خاک جمع می شوند. در مناطق خشک یعنی جایی که تسلط حرکت آب در قسمت اعظم از طول سال از پایین به بالاست و مقدار تبخیر بالاتر از میزان بارندگی سالانه می باشد.لایه های حامل نمکافق های محتوی نمک که در عمق پروفیل خاک مدفونند ، با حمل نمک محلول خود به وسیله رطوبت کاپیلاری به قشر سطحی، باعث شوری خاک می شوند. با شروع عملیات آبیاری ممتد به مرور رطوبت به اعماق پروفیل خاک نفوذ کرده و با برخورد به لایه حامل نمک، آن را اشباع و نمک های محلول را با خود حمل می کند. از آن جایی که در چنین محیطی، تبخیر بر باران سالانه تفوق دارد ، رطوبت محتوی نمک لایه حامل نمک دوباره بهعمق شخم برگشت کرده و بعد از تبیخیر، نمک محلول رسوب و بالاخره در آنجا انباشته می شود. آب آبیاریعامل سومی که باعث شوری خاک می شود آب خود آبیاری است. در صورت عدم شستشو با آبیاری سالانه 500 تا 1000 میلی متری آب کارون حدود 5/1 تا 3 تن نمک در هکتار در پروفیل خاک انباشته می شود.طبیعت شوری و ماندابی مهمترین عواملی که بر روی شور شدن و ماندابی شدن اثر می گذارد عبارتند از : خشکی آب و هوا ، ژئومورفولوژی ، توپوگرافی، هیدرولوژی ، خواص فیزیکوشیمیایی خاک و عملیات مدیریت آب و خاک.نوع نمک های یافت شده در آب زیرزمینی، در طول رودخانه متفاوت است، اساساً کربنات ها در قسمت ها بالایی ، سولفات ها در بخش مرکزی، و کلریدها که اغلب محلولترین نمک ها هستند در قسمت های پایین رودخانه وجود دارند . بدیهی است که در بخش های فوقانی رودخانه، مسئله ماندابی و شوری به علت زهکشی داخلی خوب و آبشوبی فعال اتفاق نمی افتد. در مناطق دلتا و اراضی پایین دست، خسارات ماندابی تحت شرایط خشک با وجود شوری، شدید شده است.عوامل موثر در خاک شور و قلیابا بالا رفتن میزان نمک محلول در خاک، فشار اسمزی بالا رفته و در نتیجه، جذب آب توسط ریشه مشکل می شود و مقاومت گیاه برای دادن محصول مقروند به صرفه ناچیز می گردد. معمولا فشار اسمزی محلول خاک در حالت عادی کمتر از 5 اتمسفر می باشد اما در خاک های شور می تواند تا 50 اتمسفر و در شوره زارهایی چون خوزستان تا 100 اتمسفر هم برسد، فشار اسمزی ای را که ریشه گیاه می تواند تحمل کند در خاک به طور متوسط تا 15 اتمسفر است.خواص فیزیکی نامساعد خاک خرابی ساختمان خاک در حالتی شروع می شود که میزان سدیم قابل تعویض از 15% مجموع کاتیون های قابل تعویض تجاوز کند. بعد از دفع یون سدیم از روی کلوئید خاک و جانشینی یون Ca[SUP]2+[/SUP][SUP] [/SUP]و در نتیجه انعقاد کلوئید خاک، مرحله دیگری که تشکیل خاکدانه هاست که خاک از لحاظ زراعی به حالت کاملا عادی در می آید.
 

khaNuMi

عضو جدید
کاربر ممتاز
ادامه

ادامه

املاح شور، ساختمان خاک را تغییر داده و در وضع شیمیایی و کلوئیدی خاک ایجاد اختلال کرده و گاهی باعث فولکوله شدن مواد کلوئیدی خاک می شود. فولکوله شدن به علت وجود و مقدار خاک نبوده بلکه به سبب وجود یون ها بخصوص کاتیون هاست. املاح شور نه تنها از میزان محصول می کاهد بلکه فعالیت میکروارگانیسم های خاک را متوقف و مانع فعالیت باکتری ها شده و عمل نیتریفیکاسیون را در خاک مختل می سازد.کاهش نفوذپذیری خاک سدیم تبادلی ، از نفوذپذیری خاک ها میکاهد، زیرا ذرات رس بیشتر از حالت معمول متورم
می شود . وفتی سدیم تبادلی خاک به 15 تا 20% برسد نفوذپذیری آن به سرعت کاهش
می یابد.
منشاء املاح و پیدایش خاک های شوراملاحی که از سنگ مادر به خاک رسیده یا در نتیجه خاک قسمت های سطحی زمین های مرتفع وارد خاک شده یا در اثر معدنی شدن آب های زیرزمینی و غیره وارد آن گردیده و یا در اثر تخریب سنگ مادر ایجاد شده اند. یکی از عوامل مهمی که در شور شدن خاک های ساحلی تاثیر دارد، وزش بادهایی است که از دریا به سمت خشکی جریان دارند، از عوامل دیگری که باعث شوری خاک ها می شود پودری شدن و انتقال خاک شور قسمت های سطحی خاک های شور قدیمی یا سولونچاک ها است. میزان سولفات و کلر موجود در نزولات آسمانی ، به 2 تا 3 میلی گرم در لیتر و حتی بیشتر می رسد و این مقدار به خصوص در نواحی ساحلی افزایش
می یابد.
لایه های حمل نمک افق های محتوی نمک که در عمق پروفیل خاک مدفونند ، با حمل نمک محلول خود به وسیله رطوبت کاپیلاری به قشر سطحی ، باعث شوری خاک می شوند. با شروع عملیات آبیاری ممتد، به مرور رطوبت به اعماق پروفیل خاک نفوذ کرده و با برخورد به لایه حامل نمک، آن را اشباع و نمک های محلول را در خود حل می کند. طبقه بندی خاک های شور و قلیا 1- خاک های شور هدایت الکتریکی رطوبت اشباع این خاک ها بیش از 4 دسی زیمنش بر متر در 25̊C است . درصد سدیم قابل تبادل در این خاک ها از 15 کمتر است. مهمترین کاتیون های این خاک ها کلسیم ، منیزیم و سدیم است. ولی به ندرت سدیم بیش از نصف کاتیون های محلول را تشکیل می دهد.2- خاک های قلیا درصد سدیم قابل تبادل از 15 بیشتر و pH بی 5/8 تا 10 و هدایت الکتریکی عصاره اشباع خاک از 4 دسی زیمنس بر متر کمتر و نفوذ پذیری آن ها اندک است. آنیون های اصلی این خاک ها کلرور، سولفات ، بی کربنات و نیز مقدار کمی کربنات می باشد.3- خاک های شور و قلیااین خاک ها هم محتوی املاح محلولند و هم سدیم قابل تبادل آن ها به حدی است که در شد و نمو بیشتر گیاهان اثر کاهنده دارند. هدایت الکتریکی بیش از 3 دسی زیمنس بر متر و درصد سدیم قابل تبادل آن ها بیش از 15 می باشد به علت کثرت املاح محلول PH آن ها به ندرت از 5/8 تجاوز می کند.4- خاک های غیر شور و غیر قلیامیزان املاح محلول و سدیم قابل تبادل این خاک ها به حدی نمی رسد که برای گیاه مضر باشد. هدایت الکتریکی کمتر از 4 ، pH کمتر از 5/8 درصد سدیم تبادلی کمتر از 15 است.اصلاح خاک های شور ( برحسب مرحله شوری )قلیاییت خاک می تواند به عنوان عاملی مفید در غیر قابل نفوذ کردن بستر مخازن آب مورد بهره برداری قرار گیرد، زیر کف کانال ها و مخازن آب نفوذناپذیر شده و موجب تقلیل نفوذ آب در کف بستر می شود. قلیایی کردن خاک عبارت است از اشباع کامل مجموعه کلوئیدی خاک از یون های سدیم و پراکندگی شدید توده خاک که منجر به پیدایش دجی در خاک می شود که نفوذ ناپذیری آب در خاک را ده ها و بلکه صدها برابر کاهش می دهد.اصلاح خاک های شور با توجه به علل شوری گروه اول آن هایی که میزان غلظت املاح آن ها 400 تا 4000 میکروموهس و در حالت اشباع نیز 2 تا 17 میلی موهس بالغ گردد یا از لحاظ درصد نمک به 2/0 تا 9/0 درصد برسد که این خاک ها را نمکی گویند.در اینجا طرز اصلاح خاک های نمکی و شوره زار به طور جداگانه مورد بحث قرار می گیرند.الف – اصلاح خاک های نمکی ابتدا باید به علل شوری پی برد، مثلا اگر علت شوری به سبب نفوذ آب زیرزمینی است، در این صورت باید از تبخیر آب زیرزمینی جلوگیری کرد، اما اگر خاک در حالت شوری قوی قرارداشته باشد و سطح اب زیرزمینی بالا باشد ، باید از یک طرف برای جلوگیری از ادامه تبخیر آب زیرزمینی و ادامه تجمع نمک در سطح خاک و از طرف دیگر برای استفاده و بهره برداری بسیار ساده ای از خاک که بدون آبیاری عملی باشد، بجاست که گیاهان علوفه ای چند ساله کشت شود.اگر درجه شوری خاک کمتر باشد و مزاحمت آب زیرزمینی هم در میان نباشد، میتوان جو کاشت، زیرا جوانه آن مقاوم به شوری است با کاهش درجه شوری نیز می توان چغندر، پنبه و ... کشت کرد چنانچه در منطقه ای، زمین تحت تاثیر دائمی آب زیرزمینی باشد و دفع آن عملی نباشد، می توان درخت خرما کشت کرد.ب- اصلاح شوره زارها یا خاک های سولونچاک در این حالت املاح محلول خاک آن قدر بالاست که بدون دفع آن ها کشت گیاهان زراعی مقدور نیست . در این امکان دفع نمک از طریق شستشوی خاک است و درصورتی نتیجه دارد که پروفیل خاک تحت تاثیر مستقیم آب زیرزمینی نباشد چون در غیر این صورت باید در پایین بردن سطح آب زیرزمینی اقدام کرد.این ها به میزان فراوان نمک محلول خاک را جذب کرده و در اندام خود ذخیره می کنند. با درو کردن و خارج نمودن آن ها ، قسمت اعظم نمک بعد از مدتی از خاک دفع می شود اغلب سولونچاک ها حامل پوسته های نسبتاً قطور نمک در سطح خاکند که میتوان به وسیله ماشین مخصوص از سطح خاک کنده، به نقاط دور دست برد که جای انتقال و خروج باید طوری باشد که دیگر بر نگردند. اصلاح خاک های شور با سیستم زهکشی ، مخارج هنگفت دارد، پس باید گیاهان با ارزشی چون یونجه ، نیشکر ، پنبه، توتون و چغندر قند کشت نمود.عملیات شستشو به تنهایی در صورتی که سطح آب زیرزمینی در اعماق نباشد و پروفیل خاک فاقد زهکشی طبیعی باشد، بی ثمر و خطرناک است. زیرا میزان نمک را حتی چند برابر می کند.اصلاح اراضی شور بخش زیادی از اراضی قابل کشت بخصوص در نواحی خشک و نیمه خشک به حالت شور، قلیایی و یا هر دو است. ممکن است علت اصلی عملیات آبیاری باشد. این گونه اراضی ، قبل از مورد استفاده قرار گرفتن باید اصلاح شوند. هدف از اصلاح اراضی ، کم کردن غلظت املاح در ناحیه ریشه است به حدی که برای رشد گیاه متناسب باشد و نیز کم نمودن مقدار سدیم قابل تعویض به نحوی که شرایط فیزیکی خاک در رشد گیاه اثر منفی نداشته باشد.جمع آوری شوره از سطح خاک یکی از طرف اصلاح اراضی شوره زار است.کشت در مراحل اصلاح تنها وسیله عملی تقلیل شوری، شستشو و تقلیل درصد سدیم قابل تبادل و اضافه نمودن منبعی از کلسیم است. وجود گیاه بر روی خاک، اغلب عملیات اصلاح خاک را سرعت می بخشد. زیرا رشد گیاه باعث فعالیت مقدار کافی کربنات کلیسم می شود. بعضی مواقع که مقدار شوری بالاست لازم است که خاک سطحی را به وسیله یک شستشوی اولیه برای کشت گیاهان آماده نمود.کشت و کار در اراضی شورمشکل ناشی از شوری خاک یکنواخت ، اختلال در زدن بذر است. این مشکل از آن جا به وجود می آید که اغلب در نتیجه تبخیرآب، غلظت نمک در چند سانتی متری سطح خاک بسیار زیاد می شود.به طوری که بذر در غلظتی از املاح چندین برابر غلظت املاح در عمق 20 سانتی متر قرار می گیرد. بنابر این نمی تواند به خوبی جوانه زده رشد نماید. این عامل معمولا در آبیاری غرقابی و نشتی مهم نمی باشد. مگر آن که زمان زیادی بین آخرین آبیاری و جوانه زدن بذر فاصله بیفتد. در آبیاری نشتی در گیاهان خطی ، تمرکز املاح در اطراف بذر مسئله عادی است. عمق اصلاح خاکعمق اصلاح خاک به نوع کشاورزی و استفاده از اراضی بستگی دارد. در مصر برای درختان میوه با ریشه سطحی و مرتع، 60 سانتی متر شستشو، برای درختان میوه 250 سانتی متر و برای گیاهان متنوع مزرعه 150 سانتی متر شستشو را کافی می دانند.
 

Similar threads

بالا