تاریخ آینه کاری در ایران
آینه‌کاری نوعی تزیین داخلی ساختمان، با چسباندن قطعه‌های کوچک آینه به شکل‌های هندسی و گل و بته‌های مختلف است. در این رشتهٔ هنری، هنرمند آینه‌کار با استفاده از شیشه و برش آن به اشکال متنوع، فضایی درخشان و زیبا در بناها می‌آفریند که از بازتاب نور در قطعات بی‌شمار آینه تشعشع، درخشش و زیبایی در تزیینات بناها ایجاد می‌شود و پوششی بسیار مناسب و زیبا برای تزیین بنا از نظر استحکام و دوام است.
این هنر یکی از شاخه‌های هنرهای تزیینی ایران است و از ابتکارهای ویژهٔ هنرمندان ایرانی به شمار می‌آید و در دوره ساسانیان رایج بوده است. از آیینه کاری های بجا مانده می توان بنای دیوانخانهٔ شاه طهماسب صفوی (۹۳۰ - ۹۸۴ق/ یا ۱۵۲۴ - ۱۵۷۶م) در قزوین را نام برد.
هنر آینه کاری شناخته شده ایران مربوط به دوره حکومت صفویه است، کاخ آینه خانه در کنار زاینده رود از آثار زمان شاه عباس صفوی است، سقف و تالار و ایوان و دیوار های این بنا با آینه های یک پارچه، یک و نیم تا چهار متر آراسته شده بود، بازتاب تصویر زاینده رود و بیشتر سواحل شمالی در آن منظره جالب و دلپذیر پدید می آورد. در چهل ستون از آینه برای تزئین استفاده گسترده شده است، آینه های قدی و کوچک، شیشه های رنگارنگ در تمام ساختمان هنرمندانه کار شده بود. آثاری از آینه کاری در کاخ میرزا طاهر فرمانروای آذربایجان در تبریز، و کاخ وکیل شیراز یا همان کلاه فرنگی نام برده شده است. در سده سیزده هجری آینه کاری به تدریج رونق بیشتر گرفت و در دهه های پایانی این سده زیبایی و ظرافت آینه کاری کم نظیری پدید آمد. در اوایل قرن 14 هجری هنرمندان آینه کار دو اثر کم نظیر در آستان قدس رضوی مشهد و صحن حضرت معصومه قم پدید آوردند. در دوره شاهنشاهی پهلوی کاخ شهوند یا کاخ سبز در سعد آباد و کاخ مرمر از آثار هنری جالب می باشند.
در کاوش های باستان شناسی نمونه های گوناگون از آینه های فلزی که همراه با کالبد زنان به خاک سپرده شده، بدست آمده. بر سنگ نگاره های مصری بانوان که آینه فلزی در دست دارند، مشاهده می شود. در سیلک کاشان از اینه آگاهی داشتند، این آینه ها گرد و از مس و تقریباً به شکل محدب بود. آینه های مسی دسته داری در دشت لوت بدست آمده، که متعلق به هزاره سوم قبل از میلاد است. در کاوش های شوش، تپه حصار، خورین قزوین، املش گیلان، در میان برنز لرستان این گونه آینه ها با دسته یا پایه با نقوش پیکره زنان وجود داشته است. بکار گیری برنز در ساخت آینه باعث پیدایش آینه های یک رویه با قالب گیری شد، که پشت آنرا با نقوش مختلف می آراستند، نمونه این آینه ها که متعلق به سوم ق.م می باشد در کرمانشاه بدست آمده است. بهره گیری از نقره و آهن و ترکیب آنها پیشرفت هایی در آینه سازی پدید آورد، افزودن روکشی از نقره پرداخته شده بر آینه های فلزی تا سده های دو و سه میلادی رواج داشت، نمونه هایی از این قبیل که متعلق به دوره شاهنشاهی ساسانی است در کاوش های املش بدست آمده است.
آینه شیشه ای سده اول میلادی نخستین بار در شهر صیدون یا صیدای لبنان که در شیشه گری شهرت داشت، اختراع و ساخته شد. و در قرن دوم و سوم میلادی جای آینه فلزی را گرفت. در کاوش های هفتوان تپه سلماس آذربایجان غربی آینه های شیشه ای کوچک با پوششی از قیر بدست آمده، که همانند آینه های امروزی است، و به آغاز قرن 4 میلادی تعلق دارد. از دوره ساسانی قاب آینه سیمین یا نقره ای در دست است، که بخش شیشه ای آن از میان رفته، و نقش پشت آن نگاره یک مرغابی است، که گرداگرد آن را طرح اسلیمی پوشانده است. تا پیش از پایان سده میانه ساختن آینه های شیشه ای با پوششی از لایه های فلزی چون سیم، زر، قلع، سرب، یا آمیزه ای از سرب، آنتیمون Antimoineیا گاهی ریختن قلع مذاب و آب نقره بر یک صفحه نازک قلع، و نهادن شیشه ای بر آن بود. در دوره سلسله های بعد از اسلام تقریباً همان روش سابق انجام می شد، فقط در بعضی با خط کوفی در حاشیه آینه، طلب عزت و نیکی و فراوانی و تندرستی برای دارنده دارد.
از ابتدای دوران اسلامی تا شش قرن، آینه های گرد دسته دار و بی دسته خوب پرداخته شده، و آراسته به نقش و نگار های برجسته چون پیکر های، آدم و جانور، گل و گیاه، همراه خطوط تزئینی به ویژه خط کوفی بودند. بخش میانی پشت آینه بی دسته همواره برجستگی کوچکی داشت، با حلقه ای در آن که برای آویختن به دیوار بود، در دسته آینه نیز نقش و نگار پیکره قرار داشت. آینه معمولاً در شهر هایی که مرکز فلز کاری بود ساخته می شد، شهر همدان در سده های نخستین اسلامی از مهم ترین این مراکز بود، و آینه های ساخت این شهر شهرت داشت. چیره دستی مردم فارس در فلز کاری تا قرن 10 میلادی عالی بود، غیر از همدان و فارس شهر های بزرگ خراسان و سیستان در ساختن ابزارهای برنزی، دماوند و قومس که همان دامغان باشد، در ساختن ابزار های آهنی، و ری در ساختن هر دو شهرت داشتند، که همه نوعی آینه هم می ساختند.
از ابتدای تاریخ ساخت آینه، و بویژه از قرن 11 میلادی، تولید آینه های سیمین و برنزی آراسته به نقش برجسته آدمی و حیوان و خط تزئینی کوفی به طور چشمگیر گسترش یافت. این قبیل آینه ها به دور ترین نقاط قاره کهن ارسال می شد، آثاری از آنها در موزه های شهر های معروف این قاره وجود دارد. از 13 میلادی با پیدا شدن نو بورژوازی در ونیز کم کم ساخت تولیدات ایرانی جای خود را به کالا های اروپایی داد. این زمان ساختار تاریخی اجتماعی قاره کهن و ایران در سازمان قبیله ای دینی بود، و توانایی مبارزه با نو بورژوازی اروپایی نداشت. در مورد تولید آینه از اروپا شکست خورد، اما این شکست در تولید دلیل بر شکست در هنر نبود، و هنرمندان ایرانی همچنان با پرداختن هنر به اشکال مختلف در آینه و آینه کاری برتری داشتند.
ابزار و مواد کار آینه کاری
مصالح و مواد مورد استفاده در هنر آینه کاری عبارتند از: آینه چسب یا بُنکس (در اصطلاح چسب چوب را گویند)، سریش و گچ نرم. ابزارهایی که در هنر آینه کاری استفاده می‌شوند عبارتند از: قلم طراحی، خط کش چوبی برای خط اندازی روی شیشه، میز زیر دست، الماس آینه بر و تنها ابزاری که در نصب آن به کار برده می‌شود کاردک است .
شیوه اجرای کار در آینه‌کاری
این گونه‌است که نخست، طرح مورد نظر توسط طراح، معمار یا شخص آینه کار آماده می‌شود سپس کاغذ طراحی شده را سوزنی می‌کنند و برسطح کار می‌گذارند و روی آن گرده زنی می‌کنند.
پس از آن از روی طرحی که به وسیله گرده بر دیوار منتقل شده، هنر آینه کاری را به وسیله چسباندن قطعات آینه روی دیوار با گچ و سریش به انجام می‌رسانند.
در سطوح آینه کاری زمینه کار دارای نقوش یا خطوط برجسته یا فرورفته‌است زمینه کار توسط یک فرد گچ‌بر مشابه طرح آینه کاری آماده شده، سپس قطعات آینه به وسیله آینه بر یا آینه کار در اندازه و اشکال مورد نظر با الگویی مقوایی برش داده شده (بدون انکه آنها را از هم جدا سازند) آماده می‌شود.
آنگاه آینه چسبان به وسیله خمیری که مرکب از گچ و سریش است قطعات آینه را براساس طرح به وسیله فشار آوردن دست به محل برش آنها روی گچ کشته بر سطح کار می‌چسباند و با فشار دست برجستگی و فرورفتگی مورد نظر را ایجاد می‌کند، سپس نقوش دلخواه و مورد نظر را پدیدار می‌سازد در خاتمه آینه پاک کن سطح کار را پاک کرده، براق می‌کند.
اجرای طرح روی کاغذ پس از تشخیص ابعاد و تقسیم‌بندی گره محاسبه می‌شود سپس هر گره را در خود خرد کرده و به وسیله آینه‌های حمیل یک سانتیمتری که در اطراف نقش گره چسبانده می‌شود، گره اصلی نمایان می‌شود.
در داخل لقاط گره نقوش ویژه طراحی شده مثل نقوش اسلیمی، گل و برگ و پرنده و غیره را اجرا می‌کنند و افزون بر آن قسمت آینه بری به وسیله آینه‌های رنگی و برش آینه به صورت محدب که به نام کُپ بری (آینه محدب) معروف است، طرح لازم را آماده کرده و به عنوان مثال در طرح درخت انگور الوان، سیاه و یاقوتی که هم رنگ و هم ابعاد آن مشخص است، شبیه اصل درخت طراحی می‌کنند و آینه محدب را بر اساس طرح آماده با گچ بر سطح کار می‌چسبانند.
سپس لایه گچ نرم در قطر حدود سه میلی‌متر بر آخرین سطح بر جسته مالیده می‌شود و پس از آن شیشه‌های محدب ساخته شده را خرد کرده و با انواع آینه‌های رنگی به کار می‌برند.
در مورد طرح‌های گیاهی و اسلیمی و قواره سازی، مانند معرق‌کاری برای تمام نقوش، الگو تهیه کرده و پس از برش آینه با الماس، به کمک سنگ، لبه‌های آن را گرد می‌کنند.
ضخامت مطلوب آینه برای آینه کاری یک میلی‌متر است، اما تا ضخامت دو میلی‌متر یا بیشتر نیز به کار برده شده‌است. از آنجا که واردات آینه گران قیمت و شکننده بود، استادکاران ایرانی از مدت‌ها پیش به ساخت آینه‌های قلع و سیمابی می‌پرداختند.
بعدها جیوه دادن آینه تغییر کرد و آب مقطر و "نیترات دراژن"(سنگ جهنم ) به کار بردند. این آینه چندان که باید شفاف نبود، از این رو در عمده آستانه‌ها و اماکن متبرکه آینه‌های بلژیکی به کار برده شده‌است.
باغ موزه سعد آباد
کاخ گلستان
وزارت خارجه ایران
بهشته نصيري راد. «از پيدايش آيينه تا هنر آيينه‌کاري». میراث آریا، 19 اسفند 1387.
- فرهنگ تک جلدی دکتر محمد معین، چاپ چهارم، ۱۳۸۳
- www.chtn.ir
- پایگاه مجازی سازمان میراث فرهنگی
- http://persianmoon.mihanblog.com
