معيارها و توصيه هاي حفاظت در برابر منابع پرتوزا تنها افراد آموزش ديده و واجد شرايط صلاحيت كار با اشعه را دارند

P O U R I A

مدیر مهندسی شیمی مدیر تالار گفتگوی آزاد
مدیر تالار
استفاده از پرتوهاي يون ساز در امور مختلف بسيار مفيد و بعضاً منحصر به فرد هستند، ليكن عدم رعايت نكات ايمني در استفاده از اين پرتوها، مي تواند خطرات جدي براي كاركنان، مردم، محيط زيست و حتي نسل هاي آينده به همراه داشته باشد.
خطرات اين گونه پرتوها بلافاصله و پس از شناخت مواد پرتوزا در بيش از يكصد سال پيش كشف شده است. با پيشرفت در زمينه شناسايي خطرات و توانايي در اندازه گيري پرتوهاي يون ساز، اقدامات حفاظتي نيز در اين مورد گسترش و تكامل يافته است. به طور كلي هدف از حفاظت در برابر اشعه استفاده از مزاياي كاربرد پرتوها در زمينه هاي گوناگون و كاهش هر چه بيشتر خطرات ناشي از اثرات آن برروي كاركنان، مردم، محيط زيست و نسل هاي بعد است.


يكي از اثرات پرتوهاي يون ساز بر بدن: اثرات قطعي آن است. زماني كه ميزان دوز دريافتي از اشعه نسبتاً زياد باشد اثرات قطعي پديدار شده و سبب از بين رفتن تعداد زيادي از سلول هاي بافت بدن مي شوند. همواره يك سطح آستانه دوز وجود دارد كه پايين تر از آن اثرات قطعي بروز نمي كند. حال آنكه در بالاتر از آن آستانه با افزايش ميزان پرتوگيري شدت اثرات قطعي افزايش مي يابد.
اثرات ديگر، اثرات احتمالي در تمام سطوح پرتوگيري اتفاق مي افتد. يكي از عواقب خطرناك اين گونه پرتوگيري ها احتمال بروز سرطان است كه ممكن است چند سال پس از پرتوگيري اوليه آشكار شود. بروز اين گونه اثرات در يك شخص هم محتمل است و هم ممكن است هرگز اتفاق نيفتد ولي با افزايش دوز، احتمال وقوع آن بيشتر مي شود. بنابر اين آستانه اي براي اثرات احتمالي و براي دوزهاي كم مقدار وجود ندارد. گرچه با كنترل پرتوگيري ميزان خطر دريافتي در مقايسه با ديگر خطرات موجود در زندگي روزمره بسيار ناچيز است.


اصل (As Low As Reasonably Achievable) ALARA
با توجه به فرضيه غيرآستانه اي براي اثرات احتمالي، اصول حفاظت در برابر اشعه نيازمند تدوين و آماده كردن اقداماتي است تا ميزان پرتوگيري به حداقل ممكن برسد. البته اين امر با در نظر گرفتن عوامل مختلفي از قبيل پرتوهاي طبيعي موجود در محيط كه كاهش آنها به سمت صفر امكان پذير نيست صورت مي پذيرد. اين معيار و مفهوم تحت نام اصلALARA يا هر چه كمتر موجه شدني شناخته شده است. بدين معني كه بايستي ميزان دوز دريافتي موجه بوده و به حداقل ممكن كاهش يابد.


سيستم حفاظت راديولوژيكي
به منظور دستيابي به اهداف حفاظت در برابر اشعه لازم است سيستم حفاظت راديولوژيكي كه توسط كميسيون بين المللي حفاظت راديولوژيكي (ICRP) در سال1991 ميلادي ارايه شده است، رعايت شود. اين سيستم در نشريه شماره26، كميسيون ICRP نيز در سال1997 ميلادي با نام »سيستم محدوديت دوز« مورد نظر قرار گرفته است.

اين سيستم بر سه اصل اساسي زير استوار است:

- توجيه كردن فعاليت پرتوي: هر گونه فعاليت در رابطه با منابع پرتو كه قابل توجيه باشد. به عبارتي ديگر سود حاصل از فعاليت پرتوي بيش از ضرر آن باشد.
- بهينه سازي حفاظت در برابر اشعه: احتمال پرتوگيري از منابع پرتو به كمترين مقدار ممكن برسد.
- رعايت حدود دوز: پرتوگيري افراد از منابع پرتو قابل كنترل باشد و با رعايت حدود دوز و كنترل خطر ناشي از پرتوگيري ها انجام شود.


 

P O U R I A

مدیر مهندسی شیمی مدیر تالار گفتگوی آزاد
مدیر تالار
طبقه بندي نواحي كار با پرتو

ناحيه ممنوعه: محيطي كه آهنگ دوز (D) در آن بيش از دو ميلي سيورت برساعت (2msv/h) باشد. هيچكس مگر در شرايط خاص مانند فوريت پرتويي در صورتي كه قوانين و اصول حفاظت در برابر اشعه رعايت گردد و پرتوگيري فرد بيش از حد دوز نگردد، نبايد وارد اين ناحيه شود. براي ورود به اين ناحيه استفاده از تجهيزات مناسب جهت كاهش پرتوگيري مانند روپوش سربي، دزيمتر فردي و رعايت دستورالعمل و مقررات ويژه الزامي است.
ناحيه كنترل شده: محيطي كه آهنگ دوز در آن بيش از بيست و پنج ميكرو سيورت (25:sv) و كمتر از دو ميلي سيورت (2msv) باشد. مشخص كردن مرز ناحيه كنترل شده با موانع فيزيكي و علايم هشدار دهنده به منظور جلوگيري از ورود افراد الزامي است.توقف در ناحيه كنترل شده براي پرتوكاران فقط در صورت توجيه پذير بودن و با رعايت اصول و مقررات حفاظت در برابر اشعه بلامانع است. استفاده از دستگاه هاي كنترل پرتو و همچنين دستورالعمل كار با پرتو هنگام ورود به محيط كنترل شده ضروري است.
ناحيه آزاد: محيطي كه آهنگ دوز در آن كمتر از25:sv باشد، اعمال شرايط با رعايت حد دوز براي حضور افراد در اين ناحيه ضروري نيست.


تجهيزات حفاظت در برابر اشعه

دزيمتر محيطي كه براي اهداف زير استفاده مي شود:
- اندازه گيري آهنگ دوز در محيط كار با پرتو
- ايجاد محيط كنترل شده براي مشخص ساختن مرزها و نصب حفاظ و علائم هشدار دهنده
- استفاده در فوريت هاي پرتويي براي اندازه گيري آهنگ دوز
- اندازه گيري ميزان نشت پرتو در سطح دستگاه پرتوزا
- بررسي آستانه اقدام
- حصول اطمينان از باز يا بسته بودن دريچه خروج پرتو و صحت عملكرد آن و بررسي ميزان نشتي محل نگهداري چشمه هاي پرتوزا


مشخصات يك دزيمتر محيطي مناسب چنين است:
- متناسب با نوع و انرژي پرتو باشد، قابليت اندازه گيري معادل دوز از1:sv تا10msv را داشته باشد، مجهز به برچسب كاليبراسيون باشد، مجهز به سيستم هشدار دهنده باتري باشد.

دستگاه اندازه گيري آلودگي سطحي: براي اندازه گيري آلودگي سطوح كار به مواد پرتوزا، استفاده از يك آشكارساز مناسب ضروري است. نوع آشكارساز با توجه به نوع منبع پرتوزا و آلودگي ناشي از آن انتخاب
مي شود. اين آشكارساز بايد مقدار آلودگي را برحسب بكرل در واحد سطح و يا شمارش در واحد زمان اندازه گيري كند و به برچسب كاليبراسيون مجهز باشد.

دزيمتر فردي قرائت غيرمستقيم: با توجه به نوع چشمه پرتوزا و نوع كار با پرتو استفاده از دزيمترهايي مانند فيلم بچ يا TLD (دزيمتر ترمولومينانس) توصيه مي شود. محل نصب آنها برروي سينه و تعويض آن در فواصل زماني مشخص شده توسط واحد قانوني (سازمان انرژي اتمي) الزامي است.
دزيمتر فردي قرائت مستقيم: با كمك دزيمتر فردي قلمي، يا دزيمتر فردي ديجيتالي مي توان دوز معادل را در هر لحظه نسبت به لحظه قبل اندازه گيري كرد.
هشدار دهنده هاي پرتو: هشدار دهنده هاي صوتي يا نوري در حالت كار با چشمه هاي باز و در موارد فوريت پرتويي براي كاهش پرتوگيري احتمالي بسيار مؤثر است. تعداد علائم صوتي يا نوري بايد با آهنگ دوز در محيط متناسب باشد.

علائم هشدار دهنده: از اين تجهيزات براي آگاهي از وجود پرتو يا مواد پرتوزا در محيط استفاده مي شود.
روپوش، دستكش و عينك سربي: براي كاهش اثرات پرتو بر بخش هاي مختلف بدن در مواقع حوادث پرتويي و يا هنگام تعمير و تعويض چشمه از اين تجهيزات استفاده مي شود.
انبر چشمه گير: استفاده از انبر چشمه گير در حقيقت عامل اجراي قانون عكس مجذور فاصله است كه موجب كاهش پرتوگيري مي شود.







محفظه حمل چشمه: جهت حمل و نقل و يا انبار موقت چشمه در فوريت پرتويي، تعمير و تعويض چشمه پرتوزا استفاده مي شود. جنس و ضخامت آن با توجه به قدرت و نوع چشمه پرتوزا طراحي مي شود.

جعبه حمل و نقل: به منظور حمل و نقل منابع پرتوزا استفاده مي شود. نصب علائم خطر پرتو و ارايه مشخصات چشمه پرتوزا برروي جعبه الزامي است.


معيارها و توصيه هاي حفاظت در برابر اشعه در صنايع
- تنها افراد آموزش ديده و واجد شرايط، صلاحيت كار با منابع پرتوزا را دارند.
- بررسي راهكارهاي ايمني قبل از شروع كار ضروري است.
- قبل از شروع كار تجهيزات لازم را براي استفاده آماده كرده و از صحت عملكرد آنها اطمينان حاصل كنيد.
- در دوره هاي زماني مشخص(هرماه) ميزان نشتي كانتينر يا حفاظ چشمه و يا محل نگهداري آن اندازه گيري و ثبت شود.
- مرز ناحيه ممنوعه قبل از شروع به كار مشخص شود (با محاسبه)
- هنگام كار با منابع پرتوزا ناحيه كنترل شده مشخص و مرزبندي شود.
- مرز ناحيه كنترل شده به وسيله موانع فيزيكي مشخص شود.
- از يك دزيمتر فردي هنگام كار و نزديك شدن به دستگاه استفاده شود.
- دستورالعمل كار و حوادث پرتوي متناسب با دستگاه و چشمه مورد استفاده تهيه و در مكان مناسب نصب شود.
- كليه پرتوكاران، قبل از استفاده از دستگاه هاي پرتوساز آموزش لازم را در خصوص قوانين و مقررات حفاظت در برابر اشعه را
طي كنند.
- انجام معاينات پزشكي دوره اي و دزيمتري، پرتوكاران ضروري است.
- زمان كار منابع پرتوزا تا حد ممكن كاهش و فاصله تا منابع پرتوزا تا حد ممكن افزايش يابد.
- هرگونه ماده جامد بين منبع و پرتو كار مي تواند باعث كاهش پرتوگيري شود بدين منظور تا حد ممكن از حفاظ هاي ضخيم استفاده شود.
- با توجه به اينكه خطر پرتوگيري متناسب با قدرت چشمه است لذا توصيه مي شود قدرت چشمه تا آنجا كه به كيفيت كار لطمه اي نزند در پايين ترين سطح ممكن نگهداري شود.
- حفاظ چشمه پرتوزا با توجه به نوع پرتو از يك ماده مناسب (سرب، تنگستن يا اورانيوم است) حفاظ ها براي پرتوهاي گاما و مواد هيدروژن دار به گونه اي طراحي شود كه ترجيحاً آهنگ دوز برروي سطوح خارجي آن بيشتر از7/5:sv نباشد.



منابع:- حفاظت در برابر اشعه: مهران كاتوزي - مهدي غياثي نژاد
-IAEA (Manual on Nuclear Gauges) Practical Radiation Saftey Manual
IAEA-PRSM-3(Rev-l)1996
- IAEA (The Safe Use and Regulation Sources) IAEA 1992
- بررسي و خواص راديوايزوتوپ ها: جي ان گريگوري ترجمه محمد ابراهيم نبيي و كاظم داودي1369
 
بالا