اسماعیل سامانی سرسلسله سامانیان و بنیانگذار این دودمان بود. وی شهر بخارای ازبکستان را به پایتختی برگزید. وی به زبان، فرهنگ و ادبیات فارسی دلبستگی بسیار داشت. آرامگاه اسماعیل سامانی در مرکز شهر بخارای ازبکستان و یکی از مهم ترین بناهای باستانی آسیای میانه بشمار می رود. تا چند دهه اخیر بیشتر این آرامگاه در زیر خاک قرار داشت که امروزه تمام آن از زیر خاک در آورده شده است.
مقبره سامانیان یا آرامگاه اسماعیل سامانی به شکل یک چهارگوش 10 در 10 متر با گنبد نیم کره ای که در چهار بخش آن چهار بنای کوچک ساخته شده است، طراحی گردیده. گنبد بر فراز اتاق چهار گوشی به کمک کنج استوار شده که قابل مقایسه با شیوه گنبدسازی در دوره پارتی و ساسانی است و سبک آن شباهت زیادی به آتشکده های ساسانی دارد. احتمالا این بنا مقبره خانوادگی تنی چند از سلاطین خاندان سامانی بوده و تاریخ بنای آن را می توان بین 913 تا 943 میلادی دانست. از لحاظ قدمت این آرامگاه چهارمین مقبره اسلامی و کهن ترین آرامگاه ایرانی تاریخ دار شناخته شده است. در ساخت این آرامگاه از معماری
شیوه رازی الگو برداری شده است.
در حال حاضر هنوز توضیح قانع کننده ای در مورد شکل این آرامگاه (مقبره به شکل خرگاه کامل است که به شکلی متناسب روی چهار دیوار صاف قرار دارد. و چهار گنبد کوچک تزئینی در حاشیه خارجی گنبد اصلی ساخته شده) و استفاده خارق العاده و منحصر بفرد از آجرکاری در آن بدست نیامده است. به طوری که آجرکاری آن پیچیدگی یسیار زیبایی دارد و با استادی هرچه تمامتر برای ایجاد نگاره های گوناگون بر سطوح داخل و خارج آن و ساختن حواشی انواع قابها و قاب بندی ها و حتی ایجاد لچک ها یا لوزی های نامنظم و خمیده چهارگوشه قاعده گنبد استفاده شده است.
مقبره اسماعیل سامانی گرچه بنای بسیار کوچکی است؛ ولی سادگی و موزون بودن اجزای آن و به خصوص تزیین فوق العاده در سطوح داخلی و خارجی، این بنا را در زمره شاهکارهای معماری صدر اسلام قرار داده است. کریستین ویلسن بنای مقبره شاه اسمعیل را بی ارتباط به معماری پیش از اسلام نمی داند و چنین اظهار می دارد: "مقبره اسماعیل سامانی در بخارا از یک دوره فترت بنای عجیبی است و بسیاری از اشکال معماری را در مرحله ابتدایی نشان می دهد که بعد در دوره سلجوقی در تمام ایران انتشار یافت. این مقبره شامل ویژگی معماری پیش از اسلام هم دارای ویژگی های جدید است که بعدها جزو اصول معماری ایران می گیرد." اما شیوه ی رازی، شیوه ای در معماری ایرانی است که مربوط به سده ی پنجم تا آغاز سده ی هفتم (سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان) می باشد. معماری این دوره را می توان مجموعه ای از تمام معماری های گذشته ایران دانست. در این زمان بود که ادبیات ایران نیز زنده گشت و فردوسی شاهنامه را برای ایرانیان به جا گذاشت که یکی از پر افتخارترین آثار ادبی ایران است. معماری نیز در این دوره با نغز کاری پارسی، شکوه و عظمت پارتی و ریزه کاری خراسانی همراه گشت. آنچه مسلم است دوره ی رازی را می توان
رنسانسی برای ایران قدیم دانست که متاسفانه با حمله مغول به این کشور اکثر آثار این دوره نابود گردید و باز در ایران وقفه‌ای در امر هنر و معماری پیش آمد.
منبع:arthut.co
