معرفی اجمالی برخی از حوزه‌های كمتر توجه شدة بیوتكنولوژی در كشور و ریشه‌یابی علل این رویكرد
1- استفاده از بیوتكنولوژی در صنعت دامپروری
امروزه از روش‌های مهندسی ژنتیك و بیوتكنولوژی، در صنایع پرورش دام، طیور و آبزیان به منظور اصلاح نژاد، افزایش كمی و كیفی محصول و مقابله با بیماری‌ها به‌طور گسترده‌ای بهره‌گیری می‌شود.
ایران نیز به لحاظ دامپروری و تولید فرآورده‌های دامی دارای مزایای نسبی فراوانی است؛ به طوری‌كه تقریباً تمام دام‌های ارزشمند، در ایران قابل پرورش و نگهداری هستند. این مزیت، صنعت تولید دام و فرآورده‌های آن را در كشور در زمرة صنایع پردرآمد و مهم قرار داده است. در این بین، بیوتكنولوژی با توجه به كاربردهای وسیع آن، می‌تواند در توسعه و ارتقای صنعت مذكور نقش به‌سزایی ایفا نماید.
اهمیت اقتصادی
طبق آمارهای رسمی، سهم بخش كشاورزی كشور از تولید ناخالص ملی حدود 25 درصد است كه از این میزان، 45 درصد مربوط به دامپروری است. با این تفسیر، حدود 11 درصد از تولید ناخالص ملی از دامپروری تأمین می‌شود؛ ضمن اینكه، صنعت دامپروری به‌دلیل گستردگی، از اشتغال‌زایی بسیار بالایی نیز برخوردار است. از لحاظ تعداد دام نیز، حدود 7 تا 8 میلیون رأس گاو و 70 تا 80 میلیون رأس گوسفند و بز در كشور وجود دارد. علاوه بر این، سالانه حدود 800 میلیون تا یك میلیارد قطعه مرغ در كشور تولید می‌شود. سهم تولیدات این میزان دام و طیور در كشور با احتساب فرآورده‌های آنها در حدود 7 تا 8 میلیارد دلار می‌باشد كه رقم قابل توجهی را در مقایسه با درآمدهای نفتی تشكیل می‌دهد. بنابراین، حوزة دامپروری، بدون شك یكی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی و قابل توجه در كشور می‌باشد. البته چنانچه به نقش این حوزه، در تأمین بخش عمده‌ای از نیازهای غذایی و پروتئینی كشور نیز اشاره شود، اهمیت استراتژیك آن در حفظ استقلال ملی نیز روشن خواهد شد.
بنابراین، اگر به كمك بیوتكنولوژی و روش‌های به‌نژادی، بتوان بازده و بهره‌وری این صنعت را افزایش داد، سود كلانی نصیب تولیدكنندگان، مصرف‌كنندگان و اقتصاد ملی خواهد شد.
دامپزشكی و بهداشت دام نیز از دیگر حوزه‌های مهم بیوتكنولوژی دام، طیور و آبزیان محسوب می‌شود. طبق آمارهای موجود جهانی، در سال 2003 سهم بیوتكنولوژی از محصولات و خدمات بهداشت و درمان دام معادل 8/2 میلیارد دلار از مجموع 18 میلیارد دلار كل هزینه‌های این بخش بوده است. پیش‌بینی می‌شود این رقم در سال 2005 به 1/5 میلیارد دلار از مجموع 23 میلیارد دلار برسد كه نشان‌دهندة افزایش سهم بیوتكنولوژی از كل بازار مذكور است. به‌طور كلی، مهم‌ترین موارد كاربردی بیوتكنولوژی در حوزة دام، طیور و آبزیان عبارتند از:
- تولید واكسن‌ها و داروهای حیوانی
- تولید كیت‌های تشخیصی (برای تشخیص بیماری‌ها، خصوصیات مهم جانوری، تشخیص پیش از تولد و غیره)
- انتخاب بر اساس ماركر
- به‌نژادی به كمك بیوتكنولوژی
- ایجاد بانك‌های ژن جانوری
- تولید حیوانات تراریخته
- كلونینگ
به نظر میرسد سه مورد نخست از موارد فوق با توجه به نیروهای انسانی، مؤسسات تحقیقاتی و تولیدی موجود كشور از امكان‌پذیری بیشتری برخوردار بوده و لذا می‌توان توجه بیشتری به این حوزه‌ها معطوف داشت. به‌عنوان مثال، با استفاده از تكنیك انتخاب بر اساس ماركر می‌توان در بدو تولد تشخیص داد كه یك دام دوقلوزا هست یا خیر. در صورت اطلاع از این موضوع، می‌توان از دام‌های دوقلوزا در ازدیاد نسل و از سایر دام‌ها در تولید فرآورده‌های دیگر استفاده كرد. در این‌صورت، به جای تحمیل 50 میلیون گوسفند به مراتع كشور كه در نهایت منجر به تولید 30 میلیون بره شوند، می‌توان با 20 میلیون گوسفند به این بازدهی دست یافت و فشار بر مراتع را تا حد زیادی كاهش داد. تأثیر بیوتكنولوژی بر مراتع كشور نیز در بندهای بعدی بررسی می‌شود.
2- فرآوردهها و محصولات میكروبی
برخی از فرآورده‌های میكروبی كه كاربردهای وسیعی در صنایع مختلف دارند، از این جهت دارای اهمیت هستند كه معمولاً از سطح دانش و فناوری پایین‌تری برخوردار بوده و سابقة بهره‌گیری از آن به سال‌های دور باز می‌گردد. در این خصوص، غالباً میكروب‌هایی از طبیعت استخراج می‌شوند و پس از مراحل غربال‌گری، بهترین آنها مورد استفاده قرار می‌گیرد. ضمن اینكه برای ارتقای عملكرد این میكروب‌ها می‌توان از روش‌های اصلاحی نظیر جهش‌زایی، مهندسی ژنتیك، نوتركیبی و غیره استفاده كرد. نكتة قابل تأمل در این مورد، دستیابی به جوامع متنوع میكروبی است كه خوشبختانه از این حیث، كشور از مزیت نسبی خوبی برخوردار است؛ جداسازی باكتری‌های پربازده هضم‌كنندة مواد نفتی از خلیج فارس و در آخرین مورد، تولید كود بیولوژیك بارور 2 از میكروارگانیسم‌های بومی كشور و ده‌ها مورد مشابه از مصادیق بارز این ادعا هستند. متأسفانه علیرغم كاربردها و مزایای بسیار، تاكنون از قابلیت‌های كشور در این زمینه كمتر استفاده شده است. در ذیل به برخی از این فرآوردهها، موارد كاربرد و اهمیت آنها اشاره شده است.
2-1- بیومس میكروبی
یكی از منابع اصلی تولید محصولات بیوتكنولوژی، بیومس (Biomass) میكروبی است. بیومس، در واقع به توده‌ای از سلول‌های میكروبی اطلاق می‌گردد كه برای كاربردهای مختلف تكثیر می‌شوند. از جمله كاربردهای بارز بیومس میكروبی، می‌توان به استفاده از آنها به‌عنوان مخمرهای نانوایی، خوراك دام و طیور و مكمل‌های آن، افزودنی‌های غذایی، آفت‌كش‌ها و كودهای بیولوژیك اشاره نمود.اهمیت اقتصادی
بر اساس پیش بینی مؤسسه Royal Dutch Shell، در نیمه اول قرن بیست و یكم، بیش از 30 درصد نیاز جهانی به سوخت‌ها و تركیبات بیولوژیك گوناگون با ارزش حدود 150 میلیارد دلار، به كمك بیومس میكروبی تولید خواهد شد. برای مثال، پیش بینی می‌شود تا سال 2005 میلادی بیش از 10 درصد كل آفت‌كش‌های جهان با ارزشی معادل 4 میلیارد دلار توسط صنایع بیوتكنولوژی تولید شود. یكی از مهم‌ترین انواع آفت‌كش‌های بیولوژیك جهان، بیومس حاصل از نوعی باكتری موسوم به باسیلوس تورنژینسیس (Bacillus thuringiensis) است.
یكی از عمده‌ترین موارد كاربرد بیومس میكروبی، استفاده از آنها به‌عنوان غذا و افزودنی‌های غذایی است. ارزش بازار جهانی طعم‌دهنده‌های غذایی در سال 2000 حدود 1/1 میلیارد دلار بوده است. اهمیت اقتصادی بیومس میكروبی تا به حدی است كه محققان كشور كوبا با استفاده از ضایعات نیشكر و تكنولوژی تخمیر، اقدام به تهیه و تولید پروتئین‌های تك‌یاخته (SCP) نموده‌اند تا كشور را از واردات خوراك دام و سویا بی‌نیاز نمایند. لازم به ذكر است كه در حال حاضر، واردات خوراك دام و طیور و مكمل‌های آن به كشور بیش از یك میلیارد دلار در سال است؛ از طرفی تولید پروتئین تك‌یاخته یكی از راهكارهای بیوتكنولوژی برای رفع این مشكل در كشور است، ضمن اینكه مواد خام اصلی برای تولید SCP، ضایعات كشاورزی، متانول، نفت و گاز است كه در همة این موارد، كشور از مزیت بسیار مناسبی برخوردار است. متأسفانه تولید SCP در كشور تاكنون از مرحلة تحقیقات فراتر نرفته است، علیرغم اینكه سابقة شروع تحقیقات در این زمینه به پیش از انقلاب و دهة 1350 بر می‌گردد.
2-2- صنایع تخمیری بیوتكنولوژی
صنایع تخمیری كه طیف وسیعی از حوزه‌های مرتبط با میكروارگانیسم‌ها و بیوتكنولوژی را در برمی‌گیرند از قدیمی‌ترین شاخه‌های فناوری زیستی به‌شمار می‌آیند. الكل‌ها، آنتی‌بیوتیك‌ها، اسیدهای آلی، آنزیم‌ها و بسیاری از تركیبات مورد استفاده در صنایع غذایی، دارویی و غیره بخشی از محصولات با ارزش تولید شده در این صنعت را تشكیل می‌دهند. آنزیم‌هایی نظیر پروتئازها، آمیلازها، لیپازها، سلولازها و غیره كه مصرف بسیار زیادی در صنایع مختلف دارند از جمله مهم‌ترین تولیدات بیوتكنولوژی صنعتی به‌شمار می‌روند.
اهمیت اقتصادی
آنزیم‌ها كه در واقع كاتالیست‌های زیستی به‌دست آمده از باكتری‌ها و قارچ‌های گوناگون هستند، سالانه به میزان زیادی تولید شده و بازار بسیار بزرگی از محصولات بیوتكنولوژیك را به خود اختصاص می‌دهند.
در چند سال اخیر، ارزش بازار جهانی آنزیم‌های صنعتی میكروبی كه بخش عمدة آن (بیش از 50 درصد) توسط شركت دانماركی Novo Nordisk A/S تولید و عرضه می‌شود، سالیانه به بیش از 8/1 میلیارد دلار رسیده است. پیش‌بینی می‌شود میزان فروش آنزیم‌های صنعتی تا سال 2008 به 3 میلیارد دلار بالغ گردد. همچنین ارزش بازار جهانی آنزیم‌های دارویی، سالانه به بیش از 3/2 میلیارد دلار بالغ می‌شود. جدول شمارة (1) آمار بازار جهانی آنزیم‌های مورد استفاده در صنایع مختلف را در سال‌های 1997 تا 2002 مقایسه میكند.
تولید ویتامین‌ها، اسیدهای آمینه، اسیدهای آلی و بیوپلیمرها از دیگر عرصه‌های سودآور بیوتكنولوژی صنعتی است. آمارها نشان می‌دهد در سال 1996 ارزش اسیدهای آمینه، ویتامین‌ها و بیوپلیمرهای تولیدی دنیا به‌ترتیب 4/2، 2 و 5/0 میلیارد دلار بوده است.
تولید اغلب آنتی‌بیوتیك‌ها نیز با استفاده از روش‌های تخمیری و بیوتكنولوژیك صورت می‌گیرد كه به سبب كاربرد بسیار گسترده در درمان عفونت‌ها، از اهمیت و ارزش اقتصادی بالایی برخوردار هستند. در حال حاضر بیش از 160 آنتی‌بیوتیك مختلف توسط صنایع تخمیری بیوتكنولوژی در جهان ساخته می‌شوند كه ارزش كل بازار جهانی آنها بیش از 23 میلیارد دلار تخمین زده شده است. خاطر نشان می‌شود كه تولید اغلب این آنتی‌بیوتیك‌ها نیاز به دانش فنی پیچیده‌ای همچون تولید واكسن‌ها و داروهای نوتركیب ندارد و سال‌هاست كه در اقصی‌نقاط جهان تولید می‌شوند.
در سال 2002 درآمد آمریكا از تولید و فروش آنتی‌بیوتیك‌ها به بیش از 97/7 میلیارد دلار رسیده است كه در میان محصولات حاصل از بیوتكنولوژی جایگاه مهمی را به خود اختصاص می‌دهد.
3- بیوتكنولوژی غذایی
به لحاظ تعریف، بیوتكنولوژی غذایی عبارت است از: استفاده از سلول‌های زنده یا بخشی از آنها، به‌منظور تولید یا اصلاح محصولات غذایی یا مواد افزودنی مورد استفاده در صنایع غذایی. برای مثال، به‌كارگیری مستقیم تودة سلولی میكروارگانیسم‌ها به‌عنوان پروتئین تك‌یاخته، استفاده از میكروب‌ها در تولید محصولات غذایی تخمیری نظیر ماست و پنیر و محصولات گوشتی تخمیر شده، پرورش قارچ‌های خوراكی، تولید سس‌های متنوع، طعم‌دهنده‌ها، شیرین‌كننده‌ها و افزودنی‌های خوراكی، آنزیم‌های مورد استفاده در صنایع غذایی، ویتامین‌ها و اسیدهای آمینه و آلی تنها گوشه‌ای از كاربردهای بسیار متنوع بیوتكنولوژی در صنایع غذایی هستند. استفاده از باكتری‌های مفید (پروبیوتیك) كه به منظور درمان یا مقابله با بیماری‌های روده‌ای، اصلاح جمعیت میكروبی بدن و تولید ویتامین‌ها، به برخی از مواد غذایی مانند ماست و دیگر فرآورده‌های لبنی افزوده می‌شوند، نیز از حوزه‌های بسیار جذاب بیوتكنولوژی مواد غذایی محسوب می‌شوند.
اهمیت اقتصادی
بازار جهانی صنایع مرتبط با بیوتكنولوژی غذایی به دلیل گستردگی و تنوع بسیار زیاد آن، ارقام قابل توجهی را نشان می‌دهد. به‌عنوان مثال در سال 2003، ارزش بازار جهانی امولسیون‌كننده‌های غذایی بیش از یك میلیارد دلار بوده است كه در این بین لیسیتین (پرمصرف‌ترین امولسیفایر غذایی) كه یكی از فرآورده‌های مهم بیوتكنولوژیك مورد استفاده در صنایع غذایی به شمار می‌رود، به تنهایی رقمی بیش از 250 میلیون دلار را به خود اختصاص داده است.
جالب است بدانیم كه در حال حاضر، با استفاده از میكروارگانیسم‌ها و روش‌های بیوتكنولوژی، سالانه بیش از 270000 تن اسید سیتریك به ارزش حدود 4/1 میلیارد دلار در جهان تولید می‌شود كه بخش اعظم آن در صنایع غذایی به مصرف میرسد. در سال 1381 میزان واردات اسید سیتریك به كشور بیش از 5/6 هزار تن بوده است. همچنین بازار جهانی پروبیوتیك‌های مورد استفاده در صنایع تولید مواد و افزودنی‌های غذایی، ماست و فرمولاسیون‌های دارویی، از ارزش بسیار بالایی برخوردار است. برای مثال، میزان فروش سالیانه ماست‌های حاوی پروبیوتیك در جهان، رقمی حدود 10 میلیارد دلار را به خود اختصاص می‌دهد. علاوه بر این همان‌طوركه در جدول شمارة (1) دیده می‌شود، آنزیم‌های مورد استفاده در صنایع غذایی انسان و دام، بیشترین سهم را از بازار آنزیم‌های صنعتی به خود اختصاص داده‌اند.
درحال حاضر، تنها در اتحادیه اروپا ارزش محصولات تولیدی در زمینه بیوتكنولوژی غذایی (محصولات غذایی تخمیری، اسیدهای آمینه، ویتامین‌ها و غیره) بیش از 25 میلیارد دلار برآورد شده است.
4- بیوتكنولوژی دریایی
بیوتكنولوژی دریایی یكی از حوزه‌های در حال رشد و بكر این فناوری است كه به كمك آن، از جانداران دریایی مانند ماهی، جلبك و یا باكتری‌ها به‌طور مستقیم و غیرمستقیم برای تولید فرآورده‌های ارزشمند بیولوژیك استفاده می‌شود. با توجه به پتانسیل بالای مناطق دریایی و تنوع عظیم موجودات آبزی، تاكنون محصولات فراوانی از آنها استحصال شده است كه از آن جمله می‌توان به مواد دارویی، آنزیم‌ها، مواد مولكولی بیولوژیك، كیت‌های تشخیصی، آفت‌كش‌های زیستی، بیوماس جهت تولید انرژی و غیره اشاره كرد. از جمله ویژگی‌های محصولات و فرآورده‌های دریایی، وجود تركیبات هالوژنه در آنها است، كه غالباً نمی‌توان آنها را از موجودات خشكی‌زی به‌دست آورد. علاوه بر این، میكروارگانیسم‌های دریایی، منبع غنی از ژن‌های متنوع هستند كه می‌توان از آنها برای تولید داروها و فرآورده‌های بیولوژیك جدید استفاده كرد.
اهمیت اقتصادی
در سال 2002، بازار جهانی فرآوردهها و فرآیندهای حاصل از بیوتكنولوژی دریایی، به بیش از 4/2 میلیارد دلار رسید كه نسبت به سال پیش از آن، 4/9 درصد رشد داشته است.
انتظار بر این است كه بازار جهانی فرآورده‌های بیوتكنولوژی دریایی، به غیر از كشور آمریكا، تا سال 2007، رشد سریعتری معادل 4/6 درصد داشته باشد. بنابراین پیش‌بینی می‌شود كه بازار جهانی فرآوردهها و فرآیندهای بیوتكنولوژی دریایی، تا سال 2007 به بیش از 3 میلیارد دلار برسد. درحال حاضر، دو كشور امریكا و ژاپن، پیشگامان اصلی صنعت بیوتكنولوژی دریایی جهان هستند. توسعه بیوتكنولوژی دریایی در این دو كشور، مرهون سرمایه‌گذاری آنها در دو دهة گذشته است؛ به عنوان مثال، در سال 1992، ایالات متحده و ژاپن به ترتیب 40 و 519 میلیون دلار در زمینة بیوتكنولوژی دریایی سرمایه‌گذاری كردند.
جدول شمارة (2) و نمودار شمارة (1)، بازار جهانی بیوتكنولوژی دریایی را تا سال 2007 نشان می‌دهد.
با توجه به آمار و ارقام فوق و وجود حدود 3 هزار كیلومتر مرز آبی و چندین دریاچه در ایران، به‌نظر می‌آید كه بیوتكنولوژی دریایی می‌تواند زمینة مناسبی جهت سرمایه‌گذاری و كسب درآمد برای كشور باشد. علیرغم وجود این پتانسیل مناسب، در ایران سرمایه‌گذاری ناچیزی در این زمینه صورت گرفته است؛ اگر چه مراكزی مانند مؤسسه تحقیقات شیلات ایران، مؤسسه تحقیقات بیوتكنولوژی خلیج فارس و برخی از دانشگاه‌ها (به‌طور پراكنده) در این زمینه مشغول به فعالیت هستند، ولی حجم این فعالیت‌ها در مقایسه با پتانسیل اقتصادی زیادی كه در دریا وجود دارد، بسیار ناچیز است. عدم توجه به بیوتكنولوژی دریایی، در سند ملی زیست‌فناوری ایران نیز مشاهده می‌شود؛ به‌گونه‌ای كه در این سند، نامی از بیوتكنولوژی دریایی، به‌عنوان یكی از شاخه‌های بیوتكنولوژی، برده نشده است.
ایران، در زمینة نیروی انسانی در حوزة بیوتكنولوژی دریایی نیز با كمبود روبروست؛ علیرغم اینكه دانشگاه‌های زیادی در سراسر دنیا، دوره‌های آموزشی بیوتكنولوژی دریایی دارند، در حال حاضر رشته‌ای به‌نام بیوتكنولوژی دریایی در كشور وجود ندارد.
5- تولید متابولیتهای ثانویة گیاهی (شامل داروهای گیاهی)
متابولیتهای ثانویة گیاهی تركیباتی هستند كه توسط سلول‌های گیاه تولید می‌شوند اما غالباً به مصرف خود گیاه نمی‌رسند. این متابولیت‌ها كاربردهای مختلفی در صنایع گوناگون و به‌ویژه پزشكی دارند. اسانس‌ها و مواد معطر، مواد مؤثره دارویی، فرمون‌‌ها، حشره‌‌كش‌‌ها، علف‌‌كش‌‌ها، قارچ‌‌كش‌‌ها، هورمون‌‌های گیاهی و مواد آللوپاتیك (ایجاد كننده انواع مقاومت‌‌ها و یا بازدارنده رشد و نمو) از این جمله هستند. در این میان تركیبات دارویی و اسانس‌ها دارای اهمیت ویژه‌ای هستند. از آنجایی‌كه كشور ما، از تنوع گیاهی مطلوبی برخوردار است، این زمینه می‌تواند در بحث بیوتكنولوژی كشاورزی مورد توجه ویژه قرار گیرد.
اهمیت اقتصادی
قیمت متابولیتهای ثانویه معمولاً بسیار بالا است، به‌طوری‌كه فروش محصولات دارویی مانند شیكونین (Shikonin) یا دیجیتوكسین (Digitoxin) و یا عطرهایی همچون روغن جاسمین (Jasmin) از چند دلار تا چند هزار دلار به ازای هر كیلوگرم تغییر میكند. همچنین قیمت هر گرم از داروهای ضد سرطان مانند وین‌بلاستین (Vinblastin)، وین‌كریستین (Vincristin)، آجمالیسین (Ajmalicine) و تاكسول (Taxol) به چند هزار دلار میرسد. به‌عنوان مثال، تاكسول یكی از تركیبات دارویی است كه از پوست درخت سرخدار (Taxus brevifolia L.) به‌دست می‌آید و در درمان سرطان‌های سینه و تخمدان مورد استفاده قرار می‌گیرد. ضمن اینكه آزمایش‌های متعددی برای بررسی اثر این دارو بر روی انواع سرطان‌ها مانند سرطان خون، غدد لنفاوی، ریه، روده بزرگ، سر و گردن و غیره در دست انجام است. طبق گزارش اعلام شده از سوی سازمان هلال احمر ایران، میزان ارز تخصیص یافته برای خرید هر گرم تاكسول تا 5/2 میلیون تومان نیز رسیده است. از آنجایی‌كه رشد این درخت به‌كندی صورت می‌گیرد و منابع دسترسی به این گیاه محدود بوده و در عین حال برای درمان یك بیمار سرطانی، حدود 28 كیلوگرم از پوست درخت سرخدار لازم می‌باشد كه این مقدار معادل پوست سه درخت یكصدساله است، لذا تولید این دارو به‌روش استخراج از پوست درخت، مقرون به‌صرفه نیست. به همین دلیل در حال حاضر، این متابولیت را با استفاده از روش كشت سلولی و در شرایط آزمایشگاهی تولید می‌نمایند. با این روش، تولید یك گرم از داروی تاكسول حدود 250 دلار هزینه دارد، در حالی‌كه با قیمتی حدود 2000 دلار در بازار عرضه می‌گردد. شایان ذكر است گونه‌ای دیگر از این درخت با نام علمی Taxus bacata L. وجود دارد كه در جنگل‌های شمال كشور دارای پراكندگی زیادی می‌باشد اما تاكنون ارزیابی دقیقی از لحاظ میزان تاكسول در این گونه و امكان‌سنجی تولید آن به‌طور جدی صورت نگرفته است.
به نظر میرسد، بخش اعظمی از ضعف كشور در تولید متابولیتهای ثانویه مربوط به عدم توجه كافی به بیوتكنولوژی گیاهان دارویی است، چراكه بخش اعظم متابولیتهای گیاهی را تركیبات دارویی تشكیل می‌دهند. در واقع بیوتكنولوژی گیاهان دارویی نیز همانند همتای دریایی خود در كشور مورد كم‌توجهی شدیدی واقع شده و تعداد نیروهای متخصص فعال در این عرصه بسیار ناچیز است. بر اساس آمارهای موجود، ارزش بازار جهانی داروهای مشتق از گیاهان در سال 2002 با رشد 2/6 درصدی نسبت به سال پیش از آن، به 7/13 میلیارد دلار بالغ گردید. پیش‌بینی می‌شود این مقدار در سال 2007 به رقمی معادل 8/18 میلیارد دلار برسد. آمریكا در سال 2002 بیش از 50 درصد این بازار را به خود اختصاص داده بود. نقش بیوتكنولوژی در این بازار بسیار حایز اهمیت بوده است. جدول شمارة (3) و نمودار شمارة (2) میزان رشد و ارزش بازار این داروها را نشان می‌دهند.
6- كاربرد بیوتكنولوژی در بخش جنگل و مرتع
سطح جنگل‌های كشور بالغ بر 12 میلیون هكتار است كه از این مقدار، حدود 5/1 میلیون هكتار جنگل‌های صنعتی خزری، 5/4 میلیون هكتار جنگل‌های منطقه زاگرس و بقیه جنگل‌های پراكندة مركزی، جنوبی و ارسباران است. جنگلها علاوه بر اینكه به‌عنوان دستگاه تنفس زیست‌كره، از جمله اجزای بسیار حیاتی اكوسیستم به‌شمار می‌روند، نقش مهمی در تأمین مصنوعات چوبی و كاغذی، سوخت و تعداد زیادی از مواد مورد نیاز جامعه دارند. لذا توجه بیش از پیش به تحقیقات بیوتكنولوژی در راستای احیای جنگلها و بهینه‌سازی روش‌های استفاده از چوب، فراوری و افزایش بازده جنگل‌های طبیعی و دست‌كاشت و بهبود كیفی آنها به‌منظور استفاده بهتر در بخش صنعت، نقش به‌سزایی در رفع نیازهای كشور و حفظ عرصه‌های
جنگلی خواهد داشت.اهمیت اقتصادی
عرصه‌های مرتعی كشور، با سطحی بالغ بر 90 میلیون هكتار كه حدود 70 میلیون واحد دامی از آن تغذیه می‌كنند، اهمیت فوق‌العاده‌ای بر درآمد ناخالص ملی دارد، علوفة تولیدی بخش مرتع، بالغ بر 10 میلیون تن با ارزش ریالی بیش از 2500 میلیارد ریال است. اگر ارزش بخش مرتع در جلوگیری از فرسایش خاك و تأثیر آن در حفظ و ذخیره شدن نزولات آسمانی در خاك را نیز به این مقدار اضافه كنیم، نقش حیاتی آن در اقتصاد ملی بیشتر مشخص می‌شود. بنابراین، هرگونه سرمایه‌گذاری تحقیقاتی بیوتكنولوژی برای حفظ مراتع و افزایش بازده این بخش، در راستای منافع ملی و رسیدن به خودكفایی و رفع وابستگی است و باید از آن حمایت كرد.
امروزه برای بهبود كمی و كیفی تولیدات جنگلی و مرتعی و جلوگیری از تخریب آنها از روش‌های متعدد بیوتكنولوژی و مهندسی ژنتیك استفاده می‌كنند. در ادامه به برخی از این موارد اشاره می‌شود:
- ریزازدیادی و تكثیر سریع گونه‌ها در معرض خطر و یا مرغوب
- مقاوم‌سازی گیاهان مرتعی و جنگلی در برابر استرس‌های محیطی (خشكی، شوری، سرما)
- تولید گونه‌های مقاوم به آفات و بیماری‌ها
- شناخت سریع و به موقع ژنوتیپ‌های مرغوب و نامرغوب و انتخاب بر اساس ماركر
- به‌نژادی گونه‌های جنگلی و مرتعی از لحاظ خصوصیات كمی و كیفی
- احیا و افزایش تولید گیاهان دارویی
علیرغم مزیت طبیعی كشور در عرصه جنگل و مرتع، متأسفانه این عرصه از بیوتكنولوژی نیز مورد كم‌توجهی قرار گرفته است؛ به‌طوری‌كه تعداد متخصصان و آزمایشگاه‌های فعال در این حوزه بسیار ناچیز است و هیچ نشانی از فعالیت بخش خصوصی در زمینة بیوتكنولوژی جنگل و مرتع یافت نمی‌شود.
7- كاربرد بیوتكنولوژی در باغبانی
استفاده از بیوتكنولوژی در باغبانی می‌تواند یكی از حوزه‌های ثروت‌آفرین و مهم در كشور باشد. البته نمی‌توانیم ادعا كنیم كه این حوزه از بیوتكنولوژی كاملاً مورد كم‌توجهی قرار گرفته است، بلكه صحیح‌تر آن است كه بگوییم، افراط و تفریط‌هایی در بهره‌گیری از آن صورت پذیرفته است. گواه این ادعا نیز وجود تنوع غنی ژنتیكی گونه‌های باغی در كشور است كه گاه از جایگاه منحصر بفردی در سطح منطقه یا دنیا برخوردار هستند و فقط به معدودی از آنها توجه شده است. به‌عنوان مثال، كشور ایران به لحاظ موقعیت تولید و تنوع ارقام محصولاتی همچون پسته، انار، خرما، فندق، گردو و غیره دارای جایگاه ممتازی در سطح دنیا است. با این وجود، تحقیقات مناسبی برای شناسایی، اصلاح و تكثیر ارقام مقاوم و پرمحصول این گیاهان انجام نشده است. لازم به ذكر است كه تنها در مورد تكثیر موز، خرما و تعداد محدودی از گیاهان زینتی با استفاده از روش‌های بیوتكنولوژی (ریزازدیادی) چند شركت خصوصی فعال در كشور وجود دارند كه البته به دلایل متعدد از جمله تك‌محصولی بودن این شركت‌ها، تولید بیش از نیاز كشور و عدم خرید نهال‌های تولیدی توسط مراكز مصرف‌كننده، این شركت‌ها در آستانة ورشكستگی قرار دارند. حال آن‌كه در مورد بسیاری از گیاهان دیگر از جمله فندق، گردو و حتی مركبات علیرغم نیاز جدی كشور، تاكنون فعالیت قابل‌توجهی برای انتخاب، اصلاح و تكثیر پایه‌های مقاوم به آفات، بیماری‌ها و استرس‌های محیطی صورت نگرفته است.
اهمیت اقتصادی
بر اساس آمارهای منتشر شده توسط وزارت جهادكشاورزی، در سال 1381، سطح زیركشت گیاهان باغی، محصولات جالیزی و سبزیجات (سیب‌زمینی، پیاز، گوجه و غیره) به‌ترتیب 2350، 290 و 451 هزار هكتار از كل اراضی زیركشت كشور را به خود اختصاص داده‌اند، كه مجموعاً تولیدی معادل 67/30 میلیون تن محصول را شامل می‌شود. این مقدار حدود 52 درصد از كل تولیدات كشاورزی (گیاهی) كشور را در سال 1381 به خود اختصاص می‌دهد.
طی این مدت، در بین محصولات باغی، انگور، سیب، پرتقال و خرما به‌ترتیب بیشترین سهم از كل تولیدات باغی را به خود اختصاص دادند.
به‌عنوان مثالی از كاربرد بیوتكنولوژی در باغبانی كه كمتر مورد توجه قرار گرفته است، می‌توان به مركبات اشاره كرد. سطح زیر كشت مركبات در سال 1381 حدود 251 هزار هكتار و میزان تولید آن در همین سال حدود 9/3 میلیون تن بوده است. لازم به ذكر است كه ظرفیت تولید مركبات كشور با همین سطح زیر كشت، بیش از میزان فوق‌الذكر است؛ اما خسارات سنگین ناشی از بیماری‌های درختان مركبات، این ظرفیت را كاهش داده است. از جمله این بیماری‌ها می‌توان به جاروی جادوگر و تریستیزای مركبات اشاره نمود كه در مواردی، به معضلات منطقه‌ای و حتی ملی تبدیل شده‌اند. متأسفانه هیچ درمان قطعی برای این دو بیماری وجود ندارد و تنها راه مبارزه با آنها پیشگیری است كه در این زمینه، بیوتكنولوژی می‌تواند راهكارهای مناسبی ارایه دهد. تولید نهال‌های عاری از بیماری (با روش ریزازدیادی)، تشخیص نهال‌های آلوده و حذف آنها از نهالستان‌ها و باغات (تولید كیت‌های تشخیصی) و اصلاح پایه‌های مقاوم از جمله مهم‌ترین این راهكارها هستند كه به كمك بیوتكنولوژی امكان‌پذیر است.
تحلیل
با توجه به مطالب ارایه شده، لزوم توجه و اهتمام بیش از پیش مسئولان و برنامه‌ریزان كشور، به‌ویژه متولیان زیست‌فناوری، به جنبه‌های تقریباً فراموش شدة بیوتكنولوژی كاملاً احساس می‌شود. چراكه در اغلب موارد مذكور، كشور ما در عین برخورداری از ظرفیت‌های بالای تولیدی، در زمرة واردكنندگان عمدة محصولات یاد شده قرار دارد. دلایل مختلفی برای كم‌توجهی به برخی از حوزه‌های بیوتكنولوژی در كشور بیان می‌شود. اما به نظر میرسد سه دلیل عمدة این موضوع، موارد زیر باشند:
1- تدوین استراتژی، برنامه‌ریزی و تعیین اولویت‌های بیوتكنولوژی در كشور غالباً توسط تعداد معدودی از متخصصان این رشته انجام می‌شود كه در اكثر مجامع تصمیم‌گیری بیوتكنولوژی حضور دارند. لذا در این موارد، همواره دست عدة كثیری از متخصصان بیوتكنولوژی از تصمیم‌گیری‌های ملی كوتاه می‌ماند، ضمن اینكه كمتر از همكاری دیگر متخصصان، مانند استراتژیست‌ها، برنامه‌ریزان، اقتصاددانان و مدیران كارآزموده استفاده می‌شود. این موضوع باعث شده كه اكثر تصمیمات كلان بیوتكنولوژی كشور، توسط افراد محدود و تقریباً ثابتی اتخاذ شود كه در زمینه‌های خاصی دارای تخصص و تجربه هستند؛ بدیهی است در این بین هر كسی سنگ تخصص خود را به سینه می‌زند و آن را برجسته‌تر معرفی میكند. بنابراین، همیشه حوزه‌هایی از بیوتكنولوژی كه متخصصان آن، در مجامع تصمیم‌گیری شركت ندارند، كمتر مورد توجه قرار گرفته و لذا در تدوین سیاست‌های آموزشی، پژوهشی و تولیدی كشور، جایگاه مناسبی برای آنها منظور نمی‌شود.
2- به نظر میرسد، دیدگاه اغلب متخصصان و محققان به بیوتكنولوژی، دیدگاهی صرفاً علمی است تا كاربردی. تعداد محدود شركت‌های تولیدكنندة محصولات بیوتكنولوژی، مؤید ضعف در بهره‌گیری كاربردی از این فناوری در كشور است. در واقع تا به امروز، یكی از مهم‌ترین اهداف بهره‌گیری از بیوتكنولوژی در كشور، تولید مقاله بوده است، در حالی‌كه بیوتكنولوژی یك فناوری است (و نه علم) و یك فناوری با تولید محصول و رفع نیازهای انسان معنی پیدا میكند. البته طبیعی است كه از نتایج تحقیقات در حوزة فناوری، مقاله‌هایی هم حاصل شود، اما باید توجه داشت كه تنها دستاورد این تحقیقات و هدف اصلی آن مقاله نیست. این مشكل، ریشه در فقدان ادبیات و تعاریف روشن از علم و فناوری در كشور دارد.
3- شاخص‌های ارزیابی علم و فناوری هم در كشور تفكیك نشده‌اند و هر دو با معیارهای مشترك سنجیده می‌شوند كه البته مهم‌ترین این معیارها "تولید مقاله" است. با این توضیح، تفاوت چندانی بین یك بیولوژیست و یك بیوتكنولوژیست در كشور وجود ندارد و هر دو به دنبال تولید علم (آن هم از نوع مقاله) هستند. نكتة جالب اینكه، برخی از مؤسسات و مراكز تحقیقاتی بیوتكنولوژی برای هر مقالة چاپ شده، پاداش‌های قابل توجه مالی را در نظر می‌گیرند تا انگیزة تولید مقاله را بالا ببرند. ضمن اینكه معمولاً مهم‌ترین معیار ارزیابی افراد در مراكز تحقیقات فناوری كشور، تعداد مقالات چاپ شده توسط هر فرد است. این مسایل باعث شده است كه محققان بیوتكنولوژی كشور به دنبال موضوعاتی باشند كه مورد علاقة مجلات علمی خارجی است و امكان پذیرش مقالات در آن موضوعات بیشتر است. با این توضیح، می‌توان پیش‌بینی كرد كه جهت‌گیری این گونه تحقیقات نیز بر اساس علاقمندی مجلات خارجی تعیین می‌شود و نه مزایا و نیازهای كشور. در نتیجه، بسیاری از حوزه‌های كاربردی بیوتكنولوژی كه از مزیت‌های مناسبی در كشور برخوردار هستند، تنها به دلیل اینكه مورد توجه مجلات خاصی قرار ندارند، به دست فراموشی سپرده شده و نیازهای واقعی كشور هم‌چنان باقی می‌ماند.
مآخذ:
1- آمارنامه كشاورزی، جلد اول: محصولات زراعی و باغی سال زراعی 81-1380، وزارت جهاد كشاورزی، معاونت برتامه‌ریزی و اقتصادی، دفتر آمار و فناوری اطلاعات، مهر ماه 1382.
2- آهنگرزاده‌رضایی، محمد، توجه به پتانسیل‌های اقتصادی بیوتكنولوژی به‌عنوان یك فناوری استراتژیك، مجموعه مقالات دومین همایش علم و فناوری، آینده و راهبردها (اولویت‌های فناوری ایران)، مركز تحقیقات استراتژیك، صفحات 181-175، 30-29 بهمن ماه 1382.
3- آهنگرزاده‌رضایی، محمد، بیوتكنولوژی، اولویتی برای كشورهای در حال توسعه، مجموعه مقالات دومین همایش علم و فناوری، آینده و راهبردها (اولویت‌های فناوری ایران)، مركز تحقیقات استراتژیك، صفحات 190-183، 30-29 بهمن ماه 1382.
4- رهایی، مهدی، نگاهی به پتانسیل اقتصادی بیوتكنولوژی دریایی، شبكة تحلیلگران تكنولوژی ایران، تیرماه 1383،
www.itanetwork.org.
5- نادری‌شهاب، محبت‌علی، تحقیقات بیوتكنولوژی در راستای افزایش بازده جنگلها و مراتع، فصلنامه رهیافت، شماره 19، پاییز 1376.
6- عباسیان، زینب، تولید داروی ضد سرطان تاكسول به روش سمی‌سنتزی، پرسشنامه طرح تحقیقاتی، هسته بیوتكنیك گیاهی، شهرك علمی- تحقیقاتی اصفهان، 1382.
7- عبدی، حمیدرضا، توانمندی‌ها و كاربردهای بیوتكنولوژی دام در كشور(دیدگاه دكتر نجاتی)، شبكة تحلیلگران تكنولوژی ایران، تیرماه 1382،
www.itanetwork.org.
8- میر، محمد، اهمیت بیوتكنولوژی گیاهی و حوزه‌های مختلف كاربرد آن، شبكة تحلیلگران تكنولوژی ایران، شهریور 1381،
www.itanetwork.org.
9. Rachmilewitz, D. et al. Toll-like receptor 9 signaling mediates the anti-inflammatory effects of probiotics in murine experimental colitis. Gastroenterology, Vol. 126: 520-528 (2004).
10. Anonymous, Industrial Enzymes: worldwide market forecast, available in the internet:
www.utc.fr/ecole-doctorale/pedagogie.
11. Anonymous, Technological and Biological changes and the Future of Pest Management, Chapter 4, pp. 144-209, In: The future role of Pesticides in U.S. Agriculture, The National Academy of Sciences, National Academy Press, Washington, D.C., 2000.
Online available in the internet:
http://www.nap.edu.books/0309065267/...5.html#pagetop.
12. Anonymous, Biotechnology in the food chain, Research and Markets, available in the internet:
www.foodqualitynews.com.
13. Rajan, M., Plant-Derived Drugs: Products, Technologies, Applications, Business Communications Company, Inc., 2003, available in the internet:
www.bccresearch.com.
14. Anonymous, Probiotics, In: Annual Report 2003, VRI BioMedical limited, page 3, available in the internet:
http://www.vribiomedical.com.au/VRI/...nnualrep03.pdf
اگه میشه کمی منو راهنمایی کنید.گیج شدم والا
از بچه های گل صنایع میخام اگه وقتشو دارن...کارشناسد اقتصاد کشاورزیم میخام ارشدوصنایع غذایی بخونم میشه قبول شد توی دانشگاه خوب؟؟؟؟؟؟ممنون میشم جوابموبدید
کارشناسی فضای سبز دارم برا ارشد میخوام باغبانی شرکت کنم ولی جز یکی 2 تا کتاب و یکسری جزوه که دانلود کردم منابع دیگه ای ندارم میخوام از بسته های آموزشی استفاده کنم به نظرتون کافیه ؟ یا حتما باید کتاب بخرم .مشاوره کردم یکی میگه فقط این بسته ها مکمل کتابه یکی میگه کل بسته رو نخر ! 
میتونه این خلاصه ها خیلی مفید برای ورود به دوره های بالاتر تحصیلی بشه و در کنارش فقط به نظرم کافیه یه مقدار تست کار بشه! 
می خوام از کسانی که تو زمینه چاپ کتاب فعالیتی دارن و یا دستی بر قلم دارن راهنمایی بگیرم مشتاقانه منتظر نظرات شما عزیزان هستم 
